در کانیشناسی به هر مادهای که درون یک کانی گیر افتاده باشد، اینکلوژن (inclusion)، ادخال یا آخال گفته میشود. با این وجود، تعریف اینکلوژن در گوهرشناسی متفاوت است؛ و به جسمی مشخص درون گوهرسنگ اطلاق میشود که ممکن است تا سطح خارجی سنگ نیز رسیده باشد.
اینکلوژن درون کریستال کانیها میتواند یک بلور دیگر، ذرهای از سنگ بستر، گازها، آب، مایعات کانهدار و حتی هیدروکربورها باشد. در موارد نادری ادخال میتواند یک گیاه، حشره و یا فسیلی از اینها باشد (درون کهربا).
از آنجا که اینکلوژنها مستقیماً با محیط رشد بلور مرتبط هستند، شاید مفیدترین ویژگیهای داخلی یک سنگ قیمتی به حساب بیایند.
اینکلوژنهای درون سنگهای قیمتی طبیعی را میتوان بر اساس زمان به سه گروه اصلی تقسیم کرد.
انواع اینکلوژن بر اساس زمان تشکیل
اینکلوژن پروتوژنتیک
ادخالهای پروتوژنتیک (protogenetic) یا پیشزمان شامل مواد معدنیای است که قبل از شروع شکلگیری بلور میزبان حضور داشتهاند. این آخالها گاهی به شکل بلورهای ریز کامل نیز دیده میشوند. آپاتیت در کرندوم و گارنت هسونایت؛ مسکوویت در کرندوم، بریل، و کوارتز؛ روتایل و تورمالین در کوارتز؛ الماس در الماس؛ و پیریت در کردندوم، بریل و گارنت دمانتوئید، اینکلوژنهای رایجی از این نوع هستند.
- بریل شامل گوشنیت (goshenite)، آکوامارین (aquamarine)، مورگانیت (morganite)، بیکسبیت (bixbite)، زمرد (emerald)، هلیودور (heliodor) و ماهشیشی (maxixe) است.
- کرندوم شامل روبی (ruby) و سافایر (sapphire) است.
اینکلوژن سینژنتیک
ادخالهای سینژنتیک (syngenetic) یا همزمان شامل مواد معدنیای است که همزمان با بلور میزبان شکل گرفتهاند. اینکلوژنهای این دسته ممکن است از محلول یکسان با بلور میزبان تشکیل شده باشند. همچنین میتوانند ساختار اتمی مشابه بلور میزبان داشته باشند. این اینکلوژنها میتوانند به صورت بلورها، اینکلوژنهای مایع حبس شده یا مایع حبس شده در یک ترک که پس از ورود به ترک توسط میزبان مهر و موم شده است وجود داشته باشند. که در چنین حالتی اصطلاحاً پَر ترمیم شده گفته میشود.
چنین پری معمولاً از یک گروه ریز پراکنده از قطرات مایع جداگانه تشکیل شده است. این ویژگی در کرندوم، پریدوت (زبرجد)، اسپینل (لعل) و توپاز دیده میشود. اینکلوژن دیسک-مانند مشابه در پریدوت لیلیپد (lily pad) نامیده میشود.
هنگامی که درون اینکلوژن مایع حبس شده، یک حباب گاز یا یک بلور کوچک به همراه حباب گاز وجود داشته باشد، به ترتیب اینکلوژنهای دو فازی و سه فازی نامیده میشوند. ادخالهای دو و سه فازی معمولاً در زمرد و توپاز رخ میدهند. اینکلوژنهای دو فازی در آکوامارین نیز مشاهده میشوند.
از اینکلوژنهای بلوری معمول در این حوزه میتوان به سوزنهای کانی روتیل (دیاکسید تیتانیم) در کرندوم و کوارتز اشاره کرد. هشت وجهیهای کوچک لعل نیز میتواند در بعضی از لعلهای قرمز، یک ویژگی پَر-مانند ایجاد کند.
حفرهها در بلور میزبان ممکن است نتیجۀ رشد منقطع باشند. این حفرات اغلب یک مقطع منظم داشته و با مایع یا گاز پر شدهاند. به دلیل شکل متمایزشان، که ممکن است از بلور میزبان تقلید کرده باشند، این حفرهها «بلورهای منفی» لقب گرفتهاند. بلورهای منفی را معمولاً از حضور حبابهای گاز حبس شده در آنها میتوان از بلورهای جامد متمایز ساخت. بلورهای منفی را میتوان در کرندوم و اسپینل مشاهده کرد.
اینکلوژن اپیژنتیک
ادخالهای اپیژنتیک (epigenetic) یا پسزمان، بعد از تشکیل بلور میزبان به وجود میآیند. اینکلوژنهای از این دست شامل تبلور مجدد در ترکهای مواد خارجی، توسعه پدیده ستارهای در نتیجۀ جدایش از محلول دیاکسید تیتانیوم مانند آنچه در کرندوم رخ میدهد، گسترش کلیواژهای داخلی مثلاً در توپاز و سنگ ماه و آسیب تشعشعی در شبکه کریستالی حاصل از مواد رادیواکتیو در بلور میزبان، همانگونه که در بعضی زرگونهای (zircon) سبز و قهوهای اتفاق میافتد، هستند.
در کرندومهای سریلانکا، بلورهای زرگون موجود به صورت اینکلوژن که حاوی عناصر رادیواکتیو اورانیوم و توریم هستند، در نتیجۀ تشعشع ذرات آلفای داخلی کمی منبسط شده و شکستهای تنشی به نام هالههای زرگون ایجاد میکنند.
ردهبندی میزان اینکلوژن گوهرسنگ
گوهرسنگها (سنگهای قیمتی)، براساس میزان اینکلوژن به سه دستهی زیر ردهبندی میشوند:
- نوع یک: فاقد اینکلوژن یا بسیار اندک. این میزان معمولاً در آکوامارین، توپاز و زرگون مشاهده میشود.
- نوع دو: دارای مقدار نسبتاً کمی از ادخالها. این میزان معمولاً در یاقوت و اسپینل مشاهده میشود.
- نوع سه: حاوی مقادیر قابل توجهی از آخالها. این میزان معمولاً در زمرد و انواع رنگی تورمالین مشاهده میشود.
منبع: کتاب گوهرشناسی نوشته پیتر رید
