کانی روتایل (به انگلیسی: Rutile) یکی از فرم‌های بلورین اکسید تیتانیوم است. در فارسی به صورت «روتیل، رتیل، رتایل» نیز نوشته می‌شود. نکته‌ی جالب در مورد کانی مورد بحث این است که به طرز فاجعه باری با دیگر کانی‌ها اشتباه گرفته می‌شود.
نام کانی روتایل با ترکیب شیمیایی TiO2 یا همان دی اکسید تیتانیوم از واژه‌ی لاتین rutilis به معنای قرمز (درخشان، تابنده) اتخاذ شده است. روتیل در طیف رنگ طلایی دیده می‌شود و ممکن است رنگ آن تاحدودی به زرد، قهوه‌ای یا قرمز نیز میل کند. پلی مورف (چند ریختی) های دیگری نیز برای روتیل وجود دارد که در طبیعت به مقادیر بسیار کمتری مشاهده می‌شوند. آناتاز، بوکیت و آکائوژیت از جمله مهمترین پلیمورف‌های روتیل به شمار می‌روند.
روتیل از نظر رفتار بلورین، می‌تواند منشوری، سوزنی و حتی مویی شکل باشد. تجمع چند بلور رتیل ممکن است به صورت شعاعی، توری، چرخ دنده‌ای و زانویی مشاهده شود. همچنین ممکن است بلورهای روتایل به شکل ستاره‌ای بر روی یک هسته از کانی هماتیت رشد کنند.
همچنین کانی دی اکسید تیتانیوم معمولا با کوارتز و هماتیت همراه است. حضور روتیل به عنوان جزء فرعی تشکیل دهنده‌ی گرانیت، گنیس، شیست و همچنین در رگه‌های هیدروترمال و در برخی از سنگ‌های رسوبی آواری کاملاً محتمل است. علاوه بر موارد یاد شده، بلورهای میکروسکوپی این کانی به صورت اینکلوژن (ادخال) در دیگر کانی‌ها می‌تواند موجب تشکیل الگوی نوری ستاره‌ای شود.
روتیل یکی از کانی‌هایی است که به طرز فاجعه باری با دیگر کانی‌ها اشتباه گرفته می‌شود. تا جایی که به اشتباه عبارت روتیل را برای تمامی اینکلوژن‌ها سوزنی و مویی درون سایر بلورها به کار می‌برند. از تورمالین و آمفیبول تا ساژنایت و … کانی‌هایی هستند که خواسته و ناخواسته توسط عموم مردم (و حتی افراد شاغل در صنعت گوهرسنگ) به عنوان اکسید تیتانیوم معرفی می‌شوند.
نکات جالب درباره کانی روتایل
- روتیل در اصل دی اکسید تیتانویم است؛ اما با تاپیولیت تشکیل دو کانی مطلق یک محلول جامد را می‌دهند که در مقادیر آهن، نیودیمیوم و تانتالم با یگدیگر متفاوت هستند.
- کانی روتیل در سال ۱۸۰۳ توسط ابراهام ورنر (زمین شناس آلمانی) کشف شد.
- این کانی دارای سختی ۶ تا ۶٫۵ در مقیاس موهس، گرانش مخصوص ۴٫۲ و جلای الماسی تا شبه فلزی است.
- ضریب شکست کانی روتیل در نور طبیعی بسیار بالا است و همچنین دارای بیرفرنژانس وسیع و ضریب پراکندگی بالا است. به خاطر داشتن چنین ویژگی‌هایی، در ساخت ابزار نوری پلاریزه برای طول موج‌های نور مرعی و مادون قرمز تا ۴٫۵ میکرومتر کاربرد گسترده‌ای دارد.
کانی‌هایی که با روتیل اشتباه گرفته می‌شوند
در ادامه به معرفی چند ادخال درون کانی‌های مختلف می‌پردازیم که از نظر ظاهری به کانی رتایل شباهت دارند:
کلسدونی‌های سودومورف
کانی‌های مختلفی به شکل ادخال‌های مویی، سوزنی و الواری درون انواع کلسدونی و عقیق قابل یافت است که هیچکدام از آن‌ها روتیل نیستند. این ادخال‌ها اکثراً کانی‌های ساژنیت و آگونیت هستند که طی فرایند جایگزینی عنصر به عنصر جای خود را به سیلیس کریپتوکریستالین (نهان بلور) داده‌اند و تنها شمایل کانی اولیه باقی مانده است. همچنین بهتر است عقیق حاوی چنین اینکلوژن‌هایی را عقیق مویی بنامیم (بسته به نوع ادخال می‌توان نام دقیق آن را به کار برد).
آمفیبول
آمفیبول به ویژه نوع اکتینولیت یکی از کانی‌هایی است که بیشترین شباهت را با روتیل دارد. قرارگیری بلورهای سوزنی و مویی اکتینولیت در بلور کوارتز ممکن است بیننده را به یاد کوارتز روتیل بیاندازد؛ اما رنگ سبز و سیاه اکتینولیت وجه تمایز آن از روتیل است. همچنین بهتر است بلور کوارتز حاوی چنین اینکلوژن‌هایی را کوارتز مویی یا دُر مویی بنامیم.
تورمالین
حضور بلورهای سوزنی تورمالین در کوارتز می‌تواند با کوارتز روتیل اشتباه گرفته شود. اما تشخیص آن بسیار ساده است. تورمالین ممکن است به رنگ سیاه (شورل) یا طیف گسترده‌ای از دیگر رنگ‌ها دیده شود. اما هیچگاه به رنگ‌های طلایی و مسی با جلای فلزی دیده نمی‌شود.
استیبنیت
بلورهای سوزنی استیبنیت (نوعی سولفید آنتیموان) ممکن است گاهی به اشتباه روتایل نامیده شوند. به نظر می‌رسد مشاهده تصویر فوق و به خاطر سپردن آن برای ایجاد تمایز بین این کانی و دی اکسید تیناتیوم کافی باشد.
سروانتیت
کانی سروانتیت، اکسید آنتیموان است. که درون بلور کوارتز به خاطر رنگ زرد و فرم بلورین منشوری کشیده (سوزنی) تشخیص از آن روتیل سخت می‌شود. البته این کانی بسیار کمیاب است؛ اما برای آگاهی از شیوه‌ی تشخیص همین که کانی سروانتیت جلای شبه فلزی ندارد کفایت می‌کند.
منابع:
- آئرولیت – دنیای علوم زمین
- Smithsonian magazine
- Wikipedia
- Oakrocks
- minerals.net
نویسنده:
من فارغ التحصیل زمین شناسی از دانشگاه تبریز هستم؛ عاشق پژوهش در علوم زمین 😉
