کهربا (به انگلیسی Amber) صمغ فسیل شده‌ای است که شامل آمیزه‌ای از هیدروکربن‌ها و اسید ساکسینیک می‌باشد. کهربا در اصل از تنه انواع مختلف درختان، شامل رسته مخروطیان، که برخی از آن‌ها حدود ۲۰ تا ۶۰ میلیون سال پیش در دوره «میوسن» تا «پالئوسن» می‌زیسته‌اند، تراوش کرده است.
یونانیان باستان کهربا ار «الکتروم» به معنی ساخته شده از خورشید نامگذاری کرده‌اند. پس از آن، بشر کشف کرد که کهربا در اثر ساییده شدن، یک بار الکترواستاتیک منفی تولید می‌کند و قادر به بلند کردن تکه‌های کوچکی از پارچه می‌باشد. چندین نوع از بدل‌های پلاستیکی کهربا (تقلبی) نیز در این قابلیت با کهربای اصل شباهت دارند. این پدیده که نخستین بار در کهربا مشاهده شد، در واژه «الکتریسیته» که خود برگرفته از واژه الکتروم در زبان یونانی بود، تجلی یافت.
انواع کهربا
کهربا معمولاً ماده‌ای به رنگ زرد و قهوه‌ای کم رنگ است، که شفافیت آن از حالت کاملاً شفاف تا کدر متغیر می‌باشد. ولی گونه‌های قهوه‌ای مایل به قرمز، سبز، خاکستری آبی و مشکی نیز یافت می‌شود. برخی از مهمترین انواع کهربای طبیعی به شرح زیر است:
کهربای دریایی
کهربای دریایی (که سنگ دریا و کهربای ساحلی نیز نامیده می‌شود) از دریای سیاه، خط ساحلی سیسیلی و سواحل بالتیک (محلی که کهربا را به عنوان طلای بالتیک می‌شناسند) استخراج می‌شود.
کهربای چاه
کهربای چاه عمدتاً در پالمنیکن نزدیک کالینینگراد (کونیگزبرگ سابق) در اتحاد جماهیر شوروی سابق استخراج می‌شود. این گوهر را معمولاً با نام کهربای روسیه می‌شناسند.
امبروید
از به هم فشردن قطعات کوچکتر کهربا در شرایط مخصوصی ایجاد می‌شود. این نوع کهربا طبیعی اما بهسازی شده محسوب می‌شود. به این کهربا اصلاحاً امبروید (Amberoid) نیز گفته می‌شود. منابع امبروید عمدتاً اروپای شمالی و شرقی است. با این وجود عمل به هم چسابندن بر روی همه‌ی کهرباهای کوچک انجام می‌شود.
دیگر کهرباها
منابع کم اهمیت‌تر کهربا در کشورهای مکزیک، رومانی، میانمار (برمه) و جمهوری دومینیکن قرار دارد. که از نظر حجم و کیفیت، ارزش اقتصادی نسبتاً کمتری دارند.
بهسازی کهربا
قطعات کهربا که به اندازه کافی بزرگ هستند تا به صورت گوهر یا زیورآلات ساخته شوند، کهربای بلوک نامیده می‌شوند. قطعات کوچکتر که کیفیت قابل قبولی دارند تا ۱۸۰ درجه سانتیگراد گرما داده می‌شوند و به هم فشرده می‌شوند. همچنین گاهی از یک الک عبور داده می‌شوند تا به شکل کهربا بازسازی شده یا فشرده درآید. اغلب کهرباهای اروپای شمالی به این روش بهسازی می‌شوند. سپس در قالب گذاشته می‌شوند تا به شکل مهره‌های مختلف درآیند.
کهربای مه آلود گاهی اوقات با حرارت داده شدن در روغن کلزا پالایش می‌شوند. روغن به درون حباب‌ها که عامل حالت ابری کهربا هستند، نفوذ کرده و آن‌ها را شفاف می‌سازد. پس از این فرایند، اگر کهربا سریعاً سرد شود، ترک‌های تنشی به شکل پولک‌های ایریسیدنس (چند رنگی) در آن به وجود می‌آید.
این گونه بهسازی‌های درونی خیلی زود متاول شدند و حتی برای مدتی کهربا به رنگ‌های قرمز و سبز می‌شد. دیگر اینکلوژن نسبتاً ترسناک و جذاب این گوهر، حشرات هستند.
تشخیص کهربای اصل از مصنوعی و بدل
رزین کوپال
در میان بدل‌های متعدد کهربا، شاید رزین کوپال (copal resin) متقاعد کننده ترین گزینه باشد. رزین کوپال در مقایسه با کهربای طبیعی یک رزین جوان است که از صمغ درختان مختلف گرمسیری گرفته شده است. رزین کوپال دارای وزن مخصوص مشابه کهربا است (۱٫۰۸ گرم بر سانتی متر مکعب). به همین خاطر این ماده را نمی‌توان به روش‌های هیدرواستاتیک یا تکنیک غوطه‌وری از کهربا تشخیص داد.
برخلاف کهربا، کوپال در اتر نرم می‌شود؛ به طوری که یک قطره اتر می‌تواند یک نقطه کدر در سطح کهربای تقلبی کوپال به جا بگذارد. علاوه بر این، کوپال به آسانی زیر تیغه چاقو تکه تکه می‌شود (یا حتی تحت فشار کوچک ناخن شست). همچنین پس از شکستن نیز سطح آن دارای شبکه‌ای درهم از ترک‌های ریز می‌شود.
حشرات مرده کوچکی به قصد فریب درون رزین کوپال قرار داده می‌شوند، ولی علاوه بر نشانه‌های آزمایشی ذکر شده در قبل، در این رزین‌ها هیچ نشانی از یک کدری ضعیف که از کشمکش‌های حشره زنده به دام افتاده در کهربا قبل از مردن حکایت داشته باشد، دیده نمی‌شود!
صمغ کائوری
بدل دیگر کهربا، صمغ کائوری (از درخت کائوری در جزیره شمالی زلاندنو) است. همانند رزین کوپال، کائوری نیز معمولاً ماده جوا‌ن‌تری در مقایسه با کهربا است؛ هرچند که صمغ کائوری فسیل شده نیز وجود دارد. صمغ‌های جوان‌تر در مقایسه با کهربا، زودتر در اتر حل می‌شوند، ولی صمغ‌های فسیل شده ممکن است از این آزمایش با موفقیت بیرون آیند.
شیشه و پلاستیک
بدل‌های شیشه‌ای کهربا به دلیل سختی‌شان به آسانی قابل تشخیص هستند. سختی آن‌ها حدود ۵ تا ۶ در مقایسه با کهربا با سختی ۲ تا ۲٫۵ است (کهربای برمه بیشترین سختی و کهربای دومینیکن کمترین سختی را دارد). به علاوه شیشه را می‌توان از سردی آن در هنگام لمس کردن از کهربا تشخیص داد. همچنین، شیشه همانند بدل‌های پلاستیکی، در مقایسه با کهربا که دارای چگالی ۱٫۰۸ است، چگالی بیشتری دارد.
دیگر راه‌های شناسایی کهربا
یک مایع سنگین مناسب جهت آزمایش کهربا می‌تواند با حل کردن ۱۰ قاشق چایخوری نمک (۵۰ گرم) در نصف پیمانه (۲۷۵ میلی لیتر) آب، تهیه شود. این روش یک محلول با وزن مخصوص ۱٫۱۳ تولید می‌کند. کهربا، رزین کوپال و صمغ کائوری دارای وزن مخصوص ۱٫۰۸ هستند و در محلول آب نمک شناور می‌شوند. ولی بدل‌های شیشه‌ای و پلاستیکی، مانند باکلیت و کاسئین در آن فرو می‌روند.
همچنین باکلیت و کاسئین اگر با سوزن داغ لمس شوند، به ترتیب بوی اسید کربولیک و شیر سوخته آزاد می‌کنند.
کهربا دارای ضریب شکست ۱٫۵۴ است (رزین کوپال و صمغ کائوری نیز دقیقاً شرایط مشابهی دارند). این ویژگی بعضی مواقع می‌تواند به عنوان یک ویژگی شناسایی در هنگام آزمایش یک مهره (مخصوصاً مهره‌ای با وجوه نسبتاً هموار) به کار برده شود.
منابع:
- کتاب گوهرشناسی، ترجمه هادی نعمتی
- geology.com
- wikipedia.org
نویسنده:
من فارغ التحصیل زمین شناسی از دانشگاه تبریز هستم؛ عاشق پژوهش در علوم زمین 😉
