برای داشتن علاقه به گوهرسنگ‌ها، نیازی نیست که حتماً دارای تحصیلات دانشگاهی در این زمینه باشیم. در واقع همه‌ی ما با مشاهده‌ی سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی به وجد می‌آییم. زیبایی بصری برخی از کانی‌ها و سنگ‌ها (در کنار خصوصیات فیزیکی ویژه و کمیاب بودن) باعث می‌شود تا در قیمت گذاری گوهرشناسی، مبالغ بعضاً نجومی را به خود اختصاص دهند. تا جایی که تنها یک قیرات (۰/۲ گرم) الماس می‌تواند چندصد میلیون تومان قیمت داشته باشد.
به همین خاطر داشتن یک گوهرسنگ، حس بسیار خوبی برای مالک آن به ارمغان می‌آورد. اما این تنها یک روی قضیه است. برخی از افراد، یافتن سنگ‌های قیمتی را به صرفاً داشتن آن‌ها ترجیح می‌دهند. حس خوب پیدا کردن یک گوهرسنگ خام و تراش نخورده در طبیعت، به معنای واقعی کلمه غیرقابل توصیف است.
اگر بخواهیم خودمان برای یافتن چنین اشیاء با ارزشی در دامان طبیعت دست به کار شویم، به احتمال زیاد به جز چند تکه سنگ زمخت و بی ارزش چیز خاصی نصیبمان نخواهد شد. چراکه قبل از هر اقدام اکتشافی، بایستی درباره‌ی زمین شناسی و خاستگاه ماده معدنی به پژوهش و گردآوری اطلاعات جامع بپردازیم.
طبیعتاً حتی در صورت موفقیت آمیز بودن عملیات اکتشاف، بهره برداری اقتصادی از چنین ذخایری بدون مجوز رسمی امکان پذیر نخواهد بود. اما می‌توان یک یا چند قطعه سنگ زیبا را از طبیعت هدیه گرفت! در همین راستا در ادامه‌ی این مطلب به خاستگاه کانی‌ها و سنگ‌های قیمتی و سپس خلاصه‌ای از وضعیت آن‌ها در ایران اشاره می‌شود.
گوهرسنگ‌ها خاستگاه‌های گوناگونی دارند و در طیف بسیار گسترده‌ای از فشار و دما تشکیل می‌شوند. این خاستگاه می‌تواند ماگمایی، دگرگونی، رسوبی و آلی باشد.
فهرست محتوا
ذخایر ماگمایی گوهرسنگ‌ها
سنگ‌ها و کانی‌های قیمتی، در شرایط متفاوتی از درجه حرارت، فشار و عملکرد فاز سیال در ماگماها تشکیل می‌شوند، که مهمترین آن‌ها عبارتند از:
ماگمای اولترابازیک
معمولاً فشار و درجه حرارت موجود همراه با این سنگ‌ها در حد گوشته بالایی کره زمین است. یکی از کانی‌های قیمتی و منحصر به این شرایط، الماس است. الماس عمدتاً مربوط به سنگ‌هایی به نام کیمبرلیت است که شرایط پیدایش آن‌ها توسط آتشفشان‌هایی کنترل می‌شود که تنوره آن‌ها تا گوشته ادامه می‌یابد.
علاوه بر الماس، کانی‌های قیمتی دیگری نیز مانند برخی از گارنت‌ها، یاقوت کبود، یاقوت سرخ، اسپینل (لعل) و الیوین در سنگ‌های اولترابازیک یافت می‌شوند. به ویژه گارنت کروم دار در سنگ‌های اولترامافیک دگرگون شده یافت می‌شود.
در مناطقی که سنگ‌های اولترامافیک دگرگون شده یافت می‌شوند، پتانسیل زیادی برای وجود کانی‌ها و سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی وجود دارد که باید مورد توجه قرار گیرد. به عنوان مثال در ناحیه اسفندقه (باغ برج)، گارنت‌هایی یافت می‌شود که به زیبایی زمرد هستند.
ذخایر پگماتیت‌ها
پگماتیت‌ها متنوع‌ترین و بیشترین کانی‌های قیمتی را دارند. برخی از کانی‌های قیمتی منحصراً در پگماتیت‌ها یافت می‌شوند که از آن جمله می‌توان به توپاز، تورمالین، زمرد، گارنت منگنز دار، بریل و نظایر آن اشاره کرد.
توده‌های نفوذی متعدد و پگماتیتی مرتبط با آن‌ها به عنوان یک نشانه اکتشافی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ایران می‌توان به پگماتیت‌های مشهد و قروه به عنوان پتانسیل مناسب اشاره کرد. پگماتیت‌های مشهد پتانسیل خوبی از بریل، آکوامارین، یاقوت و سافایر (یاقوت کبود) دارند.
ذخایر گرمابی
در شرایط گرمابی بلورهای زیبایی مانند کوارتز ها، فلورین، اپیدوت، کلسیت و هماتیت های براق تشکیل می‌شوند. در بسیاری از ذخایر گرمابی، سنگ‌های نیمه قیمتی به صورت رگه‌ای (نظیر فلورین پاچی میانا در البرز) یافت می‌شوند.
گاه در کاوک‌های موجود در سنگ‌های آندزیتی و توف‌ها (به ویژه در آندزیت و توف‌های ترشیری) ژئودهای زیبایی از آگات (عقیق) و آمیتیست یافت می‌شود، که از آن جمله می‌توان به آندزیت‌های جنوب غرب منطقه ترود و قم اشاره کرد.
ذخایر دگرگونی گوهرسنگ‌ها
گوهرسنگ‌های با منشأ دگرگونی را می‌توان به دو گروه عمدۀ زیر تفکیک کرد:
گوهرسنگ‌های با منشأ دگرگونی ناحیه‌ای
کانی‌هایی نظیر گارنت‌ها (آلماندین و پیروپ)، که به سان دانه‌های انار در میکاشیست‌ها یافت می‌شوند، از این نوع هستند.
در ایران، مناطقی با دگرگونی تا رخساره آمفیبولیت گسترش فراوانی دارد. از آن جمله می‌توان به سنندج-سیرجان (مناطق قروه، سنقر، ازندریان، سوریان، توتک و حاجی آباد)، جندق، شاندرمن-گشت، انارک، ساغند، پشت بادام و منطقه تکاب اشاره کرد. در بعضی از این مناطق گارنت‌های زیبا و کیانیت ارزش اقتصادی دارند.
گوهرسنگ‌های با منشأ اسکارنی
بسیاری از سنگ‌ها و کانی‌های قیمتی و نیمه قیمتی مانند لاجورد، اسپینل، تورمالین، فلورین، گارنت، اپیدوت، آپاتیت‌ها و نظایر آن‌ها در این گروه قرار می‌گیرند.
از اسکارن‌های دارای کانی‌های قیمتی در ایران می‌توان به نواحی کوه گبری، تفت یزد، کمربند ارومیه-دختر، شرق ایران و زون سنندج-سیرجان اشاره کرد.
ذخایر رسوبی گوهرسنگ‌ها
سنگ‌ها و کانی‌های قیمتی و نیمه قیمتی رسوبی، عموماً به دو شکل زیر تشکیل می‌شوند:
ذخایر رسوبی شیمیایی
آب‌های ژئوترمال ضمن حرکت در شکاف‌ها و حفرات خالی سنگ‌ها در صورت تغییرات در شرایط فیزیکی (سرعت، دما، فشار) و شیمیایی (Eh-pH) باعث تشکیل کانی‌های قیمتی نظیر اوپال، کلسدون، کوارتز (سیترین)، بلورهای سلنیت و کلسیت می‌شوند. از نمونه‌های بارز این فرایند در ایران می‌توان به غار ژیپسی در معدن کوه سورمه فارس، آراگونیت‌های معدن دره زنجیر یزد و اونیکس‌های متعلق به خطواره‌های گسلی اشاره کرد.
ذخایر پلاسری
گوهرسنگ‌های پایدار از نظر مکانیکی و شیمیایی ذخایر پلاسری با ارزش را پدید می‌آورند. پلاسرها یکی از مهمترین ذخایر سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی به شمار می‌روند.
ذخایر آلی گوهرسنگ‌ها
بعضی از کانی‌ها و سنگ‌های قیمتی و نیمه قیمتی طی فرآیندهای متابولیسمی موجودات زنده تشکیل می‌شوند. این کانی‌ها و سنگ‌ها در ترکیب خود مقداری مواد آلی همراه با مواد معدنی دارند که در ساختمان موجودات زده به کار رفته است. از آن جمله می‌توان مروارید، عاج، کهربا، شبق (jet)، مرجان و نظایر آن‌ها را نام برد.
مرجان‌های زیبا و صدف‌های بزرگ در خلیج فارس و جزایر پیرامون بندرعباس یافت می‌شود. همچنین شبق را می‌توان در مناطقی از زاگرس که قیر طبیعی وجود دارد، جستجو کرد.
منابع:
کتابچه خدمات مراحل اکتشاف گوهرسنگ‌ها
