خلیج فارس آبراهی است که در میان ایران و شبه جزیره عربستان قرار دارد. این خلیج در حقیقت یک دریای نوع مدیترانه‌ای در غرب آسیا است. خلیج فارس از طریق تنگه هرمز به دریای عمان و از طریق آن به اقیانوس هند متصل می‌شود.
مناطق ماهی‌گیری فراوان، صخره‌های سنگی و بعضاً مرجانی و صدف‌های مروارید در این منطقه مشاهده می‌شود. با این وجود به دلیل آلودگی‌های نفتی و صنعتی، اکوسیستم این منطقه آسیب جدی دیده است.
این خلیج مساحتی بیش از ۲۳۷۰۰۰ کیلومتر مربع دارد و پس از مکزیک و هادسون سومین خلیج بزرگ جهان محسوب می‌شود. خلیج فارس از شرق از طریق تنگه هرمز و دریای عمان به اقیانوس هند و از غرب به دلتای رودخانه اروند راه دارد. دلتای اروندرود نیز خود حاصل پیوند رودخانه‌های دجله، فرات و کارون است.
کشورهای ایران، عمان، عراق، عربستان، کویت، امارات متحده عربی، قطر و بحرین در کناره‌ی خلیج فارس هستند. در این میان، سواحل شمالی خلیج فارس تماماً در جغرافیای سیاسی ایران قرار دارند.
نامگذاری خلیج فارس
نام تاریخی این خلیج در زبان‌های گوناگون، ترجمه عبارت «خلیج پارس» یا «دریای پارس» یا «شاخاب پارس» بوده است. در تمامی سازمان‌های بین‌المللی نام رسمی این خلیج Persian Gulf است.
در طی سال‌های اخیر کشورهای کرانه جنوبی خلیج فارس ادعاهایی مبنی بر تغییر نام آن به خلیج عربی را مطرح کرده‌اند. با توجه به رد شدن این پیشنهادات و ادعاها در مجامع بین‌المللی، عمدتاً در این کشورها سعی می‌کنند برای امور رسمی صرفاً از لفظ «خلیج» استفاده کنند.
ذخایر نفت و گاز خلیج فارس
خلیج فارس از نظر ذخایر نفتی در مقایسه با سایر نقاط جهان دارای مزایای زیادی است. از جمله این مزایا می‌توان به سهولت استخراج، هزینه پایین تولید، مازاد ظرفیت تولید، کیفیت مطلوب نفت خام و سهولت حمل و نقل اشاره کرد. همچنین توان بالای تولید چاه‌ها و امکان کشف ذخایر جدید نفتی وسیع از دیگر ویژگی‌های آن است.
براساس آخرین برآوردهای انجام شده، منطقه خلیج فارس در حدود ۷۳۰ میلیارد بشکه ذخیره نفت اثبات شده دارد. همچنین بیش از ۷۰ تریلیون متر مکعب گاز طبیعی را در خود جای داده است.
ژئومورفولوژی خلیج فارس
از نظر ژئومورفولوژی، خلیج فارس نامتقارن بوده و شیب سواحل شمالی آن تندتر از شیب سواحل جنوبی است. کرانه جنوبی خلیج فارس، به‌ویژه در شرق شبه جزیره قطر، به شکل فلات هموار، وسیع و کم عمق با شرایط تبخیری و منطقه جزر و مدی مشخص است. خلیج فارس از رسوبات سخت شده (consolidated) و برآمده زیردریایی (highland) با اشکال خطی ساخته شده و به واسطه یک دشت ساحلی باریک به دریا راه دارد.
طول خلیج فارس از تنگه هرمز تا آخرین نقطه پیشروی آن در جهت غرب در حدود ۸۰۰ کیلومتر است. عریض‌ترین بخش این خلیج ۲۹۰ کیلومتر است. عمیق‌ترین نقطه آن ۹۳ متر در پانزده کیلومتری تنب بزرگ است. کم عمق ترین نقطه آن نیز در حدود ۱۰ متر مربوط به بخش غربی آن است.
شکل ساحلی خلیج فارس در مجاورت ایران از نوع طولی و موازی با محور ارتفاعات مجاور است. در برخی موارد تراکم آبرفت‌ها فاصله زیادی بین خط ساحل و ارتفاعات زاگرس ایجاد کرده (مانند جلگه بوشهر) و در موارد دیگر دامنه تاقدیس ها در خط ساحلی قرار گرفته‌اند (مانند غرب خور موج).
زمین شناسی خلیج فارس
براساس پژوهش‌های بروس پرسر، خلیج فارس فرونشست کم عمقی است که در اواخر دوره ترشیری، در بخش جنوبی چین‌خوردگی زاگرس تشکیل شده است. محور و روند اصلی خلیج فارس در زمان پلیو-پلیستوسن در اثر چین خوردگی زاگرس شکل گرفته است.
این حوضه، ساختاری نامتقارن دارد و شیب آن در بخش سواحل ایران زیادتر و بیشینۀ عمق آن در این بخش واقع شده است. خط‌القعر خلیج فارس که در طول آن قرار گرفته، آن را به لحاظ زمینشناسی به دو بخش پایدار جنوبی و بخش ناپایدار چین خورده شمالی تقسیم می‌کند.
خصوصیات چینه شناسی خلیج فارس مانند رشته کوه زاگرس است. با این تفاوت که از سمت جنوب و غرب، خصوصیات چینه‌ای متأثر از روند زمینشناسی عمومی حوضه تغییر پیدا کرده اتست. در نتیجه اسامی توالی چینه‌ای بر حسب مکان متفاوت است.
برخورد صفحات عربی و اوراسیا توپوگرافی خلیج فارس را تشکیل می‌دهد. اگرچه شیب بستر بسیار آرام است، ولی حدود ۲۰ جزیره و تعدادی پشته‌های کوتاه و بلند زیردریایی در آن وجود دارد که ناهنجاری‌های توپوگرافی را تشکیل می‌دهند. سواحل خلیج فارس عمدتاً بر جزر و مد غالب هستند؛ با این حال، در برخی نقاط امواج نیز غلبه دارند.
جزایر ایرانی خلیج فارس به صورت پشته‌های کشیده و موازی ساحل با روند چین خوردگی زاگرس بوده که بر اثر بالا آمدن از آب به شکل جیزه درآمده‌اند (مانند قشم و کیش)، یا کم و بیش حالت دایره‌ای شکل داشته و حاصل بالا آمدن گنبدهای نمکی سری هرمز هستند (مانند هرمز و ابوموسی).
سطح جزایر خلیج فارس از رسوبات تخریبی و مارن تشکیل شده که حاوی پوسته‌های صدفی هستند. خاک این جزایر عمدتاً شور یا حاوی گچ است که در نتیجه رشد گیاهان را به گونه‌های خاص محدود می‌کند.
