دایناسورها گروهی از خزندگان مهره‌دار بودند که حدود ۶۶ میلیون سال پیش زندگی آنها برای همیشه پایان یافت. (به جز دسته‌ای از دایناسورهای مرغی که امروزه پرندگان خوانده می‌شوند). دایناسورها موجدات متنوعی بودند، به طوری که گونه‌های مختلف آنها از نظر تغذیه، جسه، رفتار، سبک زندگی و … تفاوت‌های بسیاری با یکدیگر داشته‌اند.
در ادامه‌ی این مقاله به بررسی حقایق شگفت‌انگیز درباره‌ی زندگی دایناسورها و ویژگی‌های آنها می‌پردازیم.
فهرست محتوا
حقایق کلی درباره دایناسورها
- دایناسورها دسته‌ای از خزندگان هستند که در حدود ۲۴۳ تا ۶۶ میلیون سال پیش بر روی سیاره‌ی زمین زندگی می‌کردند.
- در سال ۱۸۴۲ یک طبیعی دان انگلیسی برای نخستین بار اصطلاح دایناسوریا (Dinosauria) را عنوان کرد. دایناسوریا برگرفته از عبارت دینوس (Deinos) به معنای “عظیم و ترسناک” و عبارت ساوروس (Sauros) به معنای مارمولک است.
- فسیل دایناسورها در تمام هفت قاره‌ی زمین یافت شده است.
- همه‌ی دایناسورهای غیرمرغی در حدود ۶۶ میلیون سال پیش منقرض شدند.
- تاکنون حدود ۷۰۰ گونه‌ی منقرض شده از دایناسورها کشف شده است.
- پرندگان امروزی گونه‌ای از دایناسورها هستند؛ زیرا دارای نیای مشترک با دایناسورهای مرغی هستند.
دیرینه شناسی دایناسورها
دیرینه شناسان مانند کارآگاه‌هایی هستند که شواهد مربوط به موجودات منقرض شده را بررسی می‌کنند. این سرنخ‌ها که عمدتاً از مطالعه‌ی فسیل‌ها حاصل می‌شوند، می‌توانند شامل بقیای زیستی موجودات مانند دندان، استخوان یا پوسته و همچنین شواهدی از فعالیت حیوانات مانند ردپا و مکان زندگی آنها باشند.
تمام شناخت ما از دایناسورها مبتنی بر فسیل‌های این موجودات است. از جمله‌ی این بقایای فسیلی می‌توان به استخوان، دندان، ردپا، مسیر حرکت، تخم و آثار پوست اشاره کرد. از قرن‌ها پیش انسان‌ها در سراسر جهان موفق به کشف استخوان‌ها و ردپای فسیل شده‌ی این موجودات شده‌اند. در گذشته، بشر تصور می‌کرده که این آثار مربوط به غول‌ها یا هیولاهای عظیم بوده‌اند که پیش از انسان بر روی زمین زندگی می‌کرده‌اند.
برخی معتقدند بارنوم براون (Barnum Brown) یکی از بزرگترین شکارچیان دایناسور در طول تاریخ است. وی از سال ۱۸۹۷ در موزه تاریخ طبیعی آمریکا شروع به کار کرد. بسیاری از اکتشافات او از جمله کشف نخستین نمونه از تیرانوسور رکس، در این موزه به نمایش درآمده است.
امروزه دیرینه شناسان علاوه بر بردباری و مهارت‌های دیداری قوی، از دیگر فناوری‌ها برای حل سوالات بی پاسخ درباره‌ی دایناسورها و دیگر موجودات منقرض شده بهره می‌گیرند. فناوری تصویربرداری سی تی اسکن (CT scan) به دیرینه شناسان این امکان را می‌دهد تا در بیشتر موارد بدون نیاز به حذف ماتریکس (خمیره)، ساختار سه بعدی فسیل‌ها را مشاهده کنند.
دیرینه شناسان همچنین با ترکیب مطالعات بیومکانیک، اصول فیزیک و مهندسی را برای بازسازی حرکات زیستی دایناسورها به کار می‌گیرند. اطلاعات به دست آمده از استخوان‌های فسیلی و مشاهدات و مقایسه‌ی آنها با حرکت و عضلات گونه‌های جانوری امروزی به پژوهشگران در مدلسازی چگونگی حرکت دایناسورها کمک فراوانی می‌کند.
زمان حیات دایناسورها (عصر دایناسورها)
بر اساس اطلاعاتی که تا به امروز حاصل شده، اولین دایناسور حدود ۲۴۳ میلیون سال پیش یعنی در اواخر دوره تریاس (بین ۲۵۰ تا ۲۱۰ میلیون سال پییش) پدیدار شده است. تکامل دایناسورها در آن زمان، گونه‌های بسیار متنوعی با طیف گسترده‌ای از خصوصیات را ایجاد کرده است.
بر خلاف تصور اغلب مردم، تمام دایناسورها در طی یک دوره‌ی زمین شناسی زندگی نمی‌کرده‌اند. به عنوان مثال استگوساروس در اواخر ژوراسیک یعنی حدود ۱۵۰ میلیون سال پیش زندگی می‌کرده است. در مقابل تیرانوسور رکس در اواخر دوره کرتاسه یعنی ۷۲ میلیون سال پیش میزیسته است. یعنی استگوساروس حدوداً ۶۶ میلیون سال پیش از پیدایش تیرانوسور منقرض شده است.
در طی دوران مزوزوئیک (یک بازه‌ی زمانی ۱۸۰ میلیون ساله، شامل سه دوره‌ی تریاس، ژوراسیک و کرتاسه) یکی از گونه‌های غیر پرنده‌ی دایناسورها به دایناسور پرنده (مرغ گونه) تبدیل شد. این دایناسور را می‌توان اولین پرنده و جد تمام پرندگان امروزی دانست. در اواخر کرتاسه (حدود ۶۶ میلیون سال پیش) تمام گونه‌های غیرمرغی دایناسورها دچار انقراض شدند.
بیشتر بخوانید:
نظزیات مختلفی در مورد چگونگی انقراض دسته جمعی دایناسورها در اواخر دوره کرتاسه وجود دارد. مسلّم است که برخورد یک سیارک یا ستاره دنباله دار باعث تغییر شدید و ناگهانی آب و هوا در طی آن دوره شده است. برخی دانشمندان معتقدند که این برخورد عواقب فاجعه باری برای زمین به همراه داشته است. البته عوامل دیگری همچون تغییر سطح آب دریاها و فعالیت آتشفشان‌ها در مقیاس بزرگ نیز احتمالاً نقش گسترده‌ای در انقراض دایناسورها داشته‌اند.
فسیل‌های دایناسورها
از فسیل‌های دایناسورها چنین به دست آمده که ۶۵ درصد فراوانی آنها گیاهخوار و تنها ۳۵ درصد آنها گوشتخوار بوده‌اند. البته این آمار مربوط به یافته‌ها است که می‌تواند با مقدار واقعی متفاوت باشد.
مطالعه‌ی فسیل دایناسورها
- دیرینه شناسان از بقایای حفظ شده‌ی دایناسورها در سنگ‌ها (فسیل) برای کشف چگونگی زندگی و رفتار این موجودات استفاده می‌کنند.
- در بسیاری از موارد، یک استخوان فسیل شده در حقیقت یک سنگ از جنس کانی های مختلف است و هیچ اثری از ماده‌ی اصلی استخوان وجود ندارد.
- کشف تخم‌ها و لانه‌های دایناسورها اطلاعات بسیاری را در مورد این موجودات حاصل کرده است.
- دیرینه شناسان با مقایسه‌ی جمجمه‌ی رده‌های سنی مختلف پروتوسراتوپس (نیاشاخ چهره؛ نام یک سرده از دایناسورهای گیاهخوار اواخر کرتاسه) که در تصویر فوق مشاهده می‌شود، درباره‌ی چگونگی رشد و نمو دایناسورها اطلاعات ارزشمندی کسب می‌کنند.
- دیرینه شناسان از آثار فسیل شده‌ای مانند استخوان، دندان، تخم، ردپا، رد دندان، پر و حتی مدفوع دایناسورها برای کشف چگونگی زندگی آنها در گذشته استفاده می‌کنند.
- استخوان فک، دندان‌ها و مدفوع فسیل شده‌ی دایناسورها به شناخت نوع غذایی که می‌خورده‌اند (رژیم غذایی) کمک فراوانی می‌کند.
- مجموعه‌ی ردپای دایناسورها که مسیر حرکت آنها را مشخص می‌کند، اطلاعات جالبی در مورد رفتار حرکتی و مکان زندگی آنها مشخص می‌کند.
- تا همین اواخر تصور بر این بود که “پر” خاص پرندگان است. اکتشافات جدید نشان داده که حتی برخی از دایناسورهای غیرپرنده (غیرمرغی) نیز پر داشته‌اند.
- برخی مطالعات نشان می‌دهد که احتمالاً برخی گونه‌های دایناسورها صدایی شبیه اردک داشته‌اند (کووَک کووَک).
دیرینه شناسانی که به دنبال فسیل دایناسورها هستند، کار خود را با پیدا کردن نهشته‌ها و سنگ‌های رسوبی مزوزوئیک (دوران زمین شناسی حیات دایناسورها) آغاز می‌کنند. پیدا کردن در مرحله‌ی بعدی بایستی نقاط مناسب را پیدا کرد. این کار نیازمند علم و تجربه‌ی بسیار بالا است.
کار میدانی (فیلد) تنها بخش کوچکی از فعالیت دیرینه شناسان است. آنها همچنین در آزمایشگاه نمونه‌هایی که پیدا کرده‌اند و فسیل‌های پیشتر جمع آوری شده را بررسی می‌کنند. دیرینه شناسان زمان زیادی را برای طبقه‌بندی نمونه‌ها، بررسی ویژگی‌های آنها و تعیین روابط بیولوژیکی (زیستی) صرف می‌کنند.
دندان، ردپا و پرهای دایناسورها
دندان دایناسورها
بیشتر تروپودها (ددپایان؛ کلادی از دایناسورها که روی دوپا راه می‌رفتند و اکثراً گوشتخوار بودند) مانند تیرانوسور دارای دندان‌های تیز، مضرّس (دندانه دار) و اندکی قوس دار به سمت عقب بودند. نوک تیز این نوع دندان‌ها گوشت دیگر جانوران را سوراخ می‌کند و دندانه‌های روی آن به پاره پاره کردن بافت ماهیچه منجر می‌شوند. گوشتخواران غذای خود را خرد و یا آسیاب نمی‌کنند، بلکه آن را در اندازه‌های نسبتاً درشت می‌بلعند.
دایناسورهای گیاهخوار دندان‌های متنوعی داشته‌اند که برای رژیم‌های غذایی خاص خود طراحی شده بودند. به عنوان مثال تریسراتوپس‌ها (سه شاخ چهره؛ سرده‌ای از دایناسورهای گیاهخوار ساکن آمریکای شمالی که در اواخر کرتاسه می‌زیسته‌اند) صدها دندان داشته‌اند که مجموع آنها یک دیواره‌ی سخت با لبه‌های تیز را تشکیل می‌داده است. این دندان‌ها برای خرد کردن گیاهان علفی به کار می‌رفته‌اند.
سایر گیاهخواران مانند آناتوتیتان (دایناسوری اردک مانند متعلق به دوره کرتاسه پسین) دارای دندان‌های پهن و صافی بوده‌اند که با استفاده از آنها غذای خود (گیاهان سفت) را آسیاب می‌کرده‌اند.
دایناسورهای گردن دراز مانند دیپلودوکوس (دوتیرکی؛ یک سرده از دایناسورهای خزنده کفلان گیاهخوار که در اواخر دوره ژوراسیک میزیسته است) دندان‌های بلند و مداد مانندی داشته است که از آنها برای جدا کردن برگ‌ها از شاخه‌ی درختان استفاده می‌کرده است. این دایناسورها برگ درختان را به طور کامل می‌بلعیدند. این گروه همچنین سنگ‌های کوچکی را می‌خورده‌اند تا غذا را در معده‌ی خود هضم کنند. (به چنین سنگی گاسترولیت گفته می‌شود که عبارت است از سنگی که توسط پرنده، خزنده و یا ماهی بلعیده شود و در هضم غذا در دستگاه گوارش به جاندار کمک کند).
ردپای دایناسورها
دانشمندان از یک ردپای منفرد، به ارتفاع قامت دایناسوری که آن را ایجاد کرده پی می‌برند. معمولاً طول کل استخوان پا (از مچ پا تا انتهای ران) چهار برابر ردپا (از انگشت‌ها تا مچ پا؛ بخشی از پا که روی آن راه می‌روند) می‌باشد.
ردپا همچنین به شناخت نوع دایناسوری که آن را ایجاد کرده، کمک فروانی می‌کند. یک ردپای سه انگشتی با چنگال‌های تیز احتمالاً مربوط به یک تروپود (معمولاً از نوع گوشتخوار) است. یک ردپای سه انگشتی با انگشت‌های گرد شده (صاف و بدون تیزی) احتمالاً متعلق به یک دایناسور اورنیتوپود، از نوع گیاهخوار خواهد بود. دو جفت ردپای غیرهم اندازه نیز به احتمال زیاد مربوط به دایناسورهای چهار پا، گردن بلند و دم بلند به نام ساوروپود (نوعی دیگر از دایناسورهای گیاهخوار که از تریاس پسین تا کرتاسه پسین زندگی می‌کرده‌اند) می‌باشد.
دایناسورهای پردار
پرندگان امروزی و دایناسورهای مرغی دارای ویژگی‌های اسکلتی مشترکی هستند. همچنین بسیاری از دایناسورهای مرغی بال و پر داشته‌اند. احتمالاً این اندام‌ها در آن زمان به طور کامل برای پرواز کردن تکامل نیافته‌اند و فقط در گرم نگه داشتن بدن، روشی برای جلب توجه جنس مخالف و … کاربرد داشته‌اند.
از همین رو پرندگان امروزی را در شاخه‌ی دایناسورهای پردار طبقه‌بندی می‌کنند. شواهد فسیلی پر و استخوان باله در سرده‌های مختلفی از دایناسورهای انقراض یافته مشاهده شده است. اکثر این فسیل‌ها مربوط به سیلوسورها (تهی دم خزندگان؛ کلادی از راسته پرنده ددپایان) هستند.
منبع: سایت موزه تاریخ طبیعی آمریکا
ممنونم اطلاعات خوبی دریافت کردم با سپاس
خیلی ممنون از مقاله مختصر و مفیدتون🙏