زمین ساخت ورقهای (Plate Tectonics) علم مطالعهی سنگکره است؛ سنگ کره یا لیتوسفر به بخش بیرونی کرهی زمین متشکل از پوسته و قسمتی از گوشتهی فوقانی گفته میشود. سنگ کره شامل ۷ ورقهی بزرگ و چندین ورقهی کوچکتر است که در جهات مختلف حرکت میکنند و در تعامل با یکدیگر زلزلهها، رشتهکوهها، فعالیتهای آتشفشانی، ترانشههای اقیانوسی و … را در سطح زمین ایجاد میکنند. به موجب همین زمین ساخت ورقهای، قارهها و حوضههای اقیانوسی همواره در حرکت هستند و تغییر شکل میدهند و در نتیجه زمین هیچگاه ظاهر ثابتی ندارد.
توالی نقشههایی که در زیر مشاهده میشود، چگونگی قطعه قطعه شدن خشکی عظیم اولیه معروف به پانگهآ به تکههای کوچکتر را نشان میدهد که امروزه هر یک به عنوان بخشی متحرک از لیتوسفر زمین ایفای نقش میکند. توالی زمانی که در زیر هر نقشه قابل مشاهده است، مسیر تکامل قارهها به موقعیت کنونی آنها را نشان میدهد.
بیشتر بخوانید:
در اوایل قرن بیستم میلادی، آلفرد وگنر ایدهی جابهجایی قارهها را برای نخستین بار ارائه داد. او معتقد بود که قارهها به طور شناور بر روی سطح زمین حرکت میکنند. در مقایسه با نظریهی زمین ساخت ورقهای که امروزه مورد تأیید است، نظریهی وگنر اشکالات زیادی داشت، اما تفکر او در مسیر درستی بود. بزرگترین ایرادی که در آن زمان بر نظریهی “جابهجایی قارهها” وارد بود، ناتوانی وگنر در ارائهی سازوکار معقول و مستند برای اشتقاق قارهها بود. به اعتقاد وگنر دو نیروی “جزر و مد” و “چرخش زمین” عامل جابهجایی قارهها بوده است.
نظریهی زمین ساخت ورقه ای حدوداً در اواسط قرن بیستم و با کشف مفهوم “گسترش بستر اقیانوسها” مورد تأیید جوامع علمی قرار گرفت. گسترش اقیانوسها، فرایندی است که در پشتههای میان اقیانوسی رخ میدهد، یعنی جایی که فعالیت آتشفشانی باعث تشکیل پوستهی اقیانوسی جدید و سپس حرکت تدریجی آن به اطراف میشود.
سیر تکامل قارهها از خشکی واحد پانگهآ تا ۷ قارهی امروزی:
اواخر دورهی پرمین یعنی حدود ۲۵۰ میلیون سال پیش؛ ابرقارهی پانگهآ که متشکل از تمامی خشکیهای زمین بوده، شروع به قطعه قطعه شدن کرده است. در این دوره به دلیل پیوستگی قارهها، موجوداتی که در خشکی زندگی میکردهاند به راحتی قادر به سفر به تمامی نقاط زمین بودهاند.
دورهی تریاس (حدود ۲۰۰ میلیون سال پیش)؛ اشتقاق اَبَر قارهی پانگهآ به دو قارهی بزرگ لوراسیا و گندوانا و همچنین پیدایش اولین دریا بر روی زمین به نام دریای تتیس. دریای کاسپین (خزر) از بازماندههای دریای تتیس است! قارهی لوراسیا متشکل از قارههای آسیا، اروپا و آمریکای شمالی بوده است و قارهی گندوانا نیز متشکل از آفریقا و آمریکای جنوبی بوده است. شبه قارهی هند نیز طی این دوره از سرزمینهای جنوبی (اقیانوسیه و قطب جنوب) جدا شده است.
خشکیهای زمین در دورهی ژوراسیک (۱۴۵ میلیون سال پیش)؛ جدایش کامل سرزمینهای جنوبی از آفریقا و حرکت ورقهی هندوستان به سمت جنوب آسیا از بارزترین ویژگیهای این دوره است.
دورهی کرتاسه یعنی حدود ۶۵ میلیون سال پیش که مصادف با انقراض دایناسورها بوده است؛ در این دوره، آمریکای جنوبی از آفریقا جدا شده و خشکیهای زمین تقریباً شکل امروزی خود را پیدا کردهاند.
وضعیت امروزی خشکیهای سطح زمین؛ در این دوره، اقیانوس هند به آسیا پیوسته، جدایش اقیانوسیه از قطب جنوب تکمیل شده و قارهی آفریقا نیز در حال فاصله گرفتن از آسیا و اروپا است.
نظر شما دربارهی شکل لیتوسفر زمین در آینده چیست؟ آیا قارهای دیگر به زمین افزوده خواهد شد و یا قارههای امروزی بار دیگر یک خشکی واحد را تشکیل خواهند داد؟ در بخش زیر میتوانید دیدگاه خود را با دیگر کاربران آئرولیت در میان بگذارید.
منبع: Geology.com و USGS