سونامی، یک پدیده‌ی ویرانگر است که معمولاً به صورت طبیعی و بر اثر وقوع زمینلرزه رخ می‌دهد؛ با این وجود پاره‌ای از آن‌ها به دلایل غیرطبیعی همچون آزمایش تسلیحات نظامی نیز می‌توانند ایجاد شوند. زلزله‌هایی که در اقیانوس‌ها رخ می‌دهند، تغییراتی در کف اقیانوس ایجاد می‌کنند، که آن نیز سبب متلاتم شدن سطح آب و در نتیجه وقوع سونامی میشود. با این وجود، همه‌ی زلزله‌ها تشکیل باعث پدیده‌ی سونامی نمی‌شوند. درک چگونگی شکل‌گیری سونامی‌ها به دانشمندان کمک می‌کند تا وقوع این پدیده را پیش بینی کنند.
تعریف سونامی
سونامی هنگامی اتفاق می‌افتد که حجم زیادی از آب دریا یا اقیانوس به صورت موج‌هایی با طول بلند به ساحل برسد. شایع ترین علت ایجاد سونامی، زمین لرزه‌هایی است که در پوسته‌ی اقیانوسی رخ می‌دهد؛ با این وجود عوامل دیگری مانند آزمایشات هسته‌ای و آتشفشان‌های زیر سطح دریا نیز می‌توانند باعث ایجاد سونامی شوند.
پیش بینی وقوع سونامی، همانند پیش بینی زلزله تا به امروز با موفقیت چشمگیری همراه نبوده است؛ با این وجود، سیستم‌های نظارتی مختلفی برای اخطار سونامی در مناطق ساحلی وجود دارد. این سیستم‌ها پس از وقوع زمینلرزه‌های نسبتاً بزرگ در اقیانوس‌ها و دریاها، احتمال وقوع سونامی را هشدار می‌دهند. چنانچه فاصله‌ی کانون زلزله از ساحل زیاد باشد، این سیستم‌ها بسیار مفید عمل می‌کنند.
زمینلرزه‌های تکتونیکی
زلزله‌های تکتونیکی (زمین ساختی)، به عنوان مهمترین عامل ایجاد سونامی شناخته می‌شوند. چنین زمینلرزههایی اغلب در مرز بین ورقه‌های تکتونیکی تشکیل دهنده‌ی پوسته‌ی زمین رخ می‌دهند. ورقه‌های زمین ساختی در جهت‌های مختلف حرکت می‌کنند. حرکت ورقه‌ها نسبت به یکدیگر می‌تواند از نوع کششی، فشارشی و یا امتدادلغز باشد. این حرکات نسبی، زمینلرزههایی با بزرگاهای مختلف ایجاد می‌کند.
بیشتر بخوانید:
چنانچه محل وقوع زمینلرزه که به آن کانون زلزله گفته میشود، در دریا، اقیانوس و یا نزدیکی ساحل باشد، احتمال وقوع پدیده‌ی سونامی وجود خواهد داشت. هنگامی که چنین اتفاقی رخ دهد، آب دریا به سمت بالا و پایین حرکت می‌کند؛ در نتیجه سطح آب متلاتم میشود و متعاقباً موج‌های مرتفعی ایجاد میشود که به اطراف حرکت می‌کنند. همچنین با فاصله گرفتن از مرکز زلزله، طول موج‌ها بلندتر و از ارتفاع آن‌ها کاسته میشود. به طور کلی هرچه بزرگای زلزله بیشتر باشد، سونامی ایجاد شده نیز قوی‌تر خواهد بود. البته عوامل دیگری همچون عمق آب، فاصله‌ی کانون زلزله از کف دریا و … نیز در میزان قدرت سونامی نقش دارند.
مسیر امواج سونامی
هنگامی که سونامی بر اثر زمینلرزه ایجاد میشود، امواج سونامی به دو دسته‌ی کلی تبدیل می‌شوند (در حقیقت امواج در تمام جهات منتشر می‌شوند). دسته‌ی اول، امواجی هستند که به درون آب اقیانوس نفوذ می‌کنند و مسیر خود را می‌پیمایند تا به بستر اقیانوس برسند و خنثی شوند. دسته‌ی دوم، در سطح آب حرکت می‌کنند تا پس از طی مصافت طولانی رفته رفته خنثی شوند. امواج دسته‌ی دوم که مسیر حرکتشان افقی است، چنانچه پیش از دست دادن انرژی به ساحل برسند، ویرانی شدید را موجب می‌شوند. اگرچه مصافت‌های نسبتاً طولانی باعث میشود ارتفاع امواج سونامی کاهش یابد، این امواج به خاطر داشتن طول موج بلند و سرعت زیاد، همچنان قدرت تخریب بالایی دارند.
رسیدن سونامی به ساحل
امواج سونامی با نزدیک شدن به خطوط ساحلی، با “شیب قاره” مواجه می‌شوند، یعنی جایی که بستر اقیانوس و دریا به تدریج به ساحل تبدیل میشود. طول موج‌های سونامی در نزدیکی ساحل کوتاه میشود، دامنه‌ی آن‌ها (ارتفاع امواج) بلندتر میشود و سرعت آن‌ها نیز نسبت به هنگامی که در اقیانوس هستند، کندتر میشود. برخورد این امواج با ساحل موجب میشود تا سطح آب نسبت به حالت عادی بالاتر آید. این امواج چنانچه بر اثر زلزله‌ی بزرگی ایجاد شده باشند و مصافتی که تا ساحل پیموده‌اند در حدی نباشد که انرژی خود را از دست دهند، می‌توانند موجب تخریب کامل سازه‌های موجود در ساحل شوند.
منابع:
- sciencing.com
- earthsci.org
