همواره این سوال مطرح می‌شود که چه نوع توده‌های هوا پهنه‌ی ایران را تحت تأثیر قرار می‌دهند؟ و چرا اصولاً بارندگی‌ها در ایران کم و عمدتاً زمستانه هستند؟ برای پاسخ به این سوالات بایستی ابتدا وضعیت توده‌های هوا در ایران را مورد بررسی قرار دهیم.
توده‌های هوایی که از روی پهنۀ ایران عبور کرده و ریزش‌های جوّی ناشی از فعالیت آن‌ها می‌باشد، از نظر زمانی در دو گروه قرار می‌گیرند. اولی شامل توده‌هایی است که در ۸ الی ۹ ماه از سال (از مهرماه لغایت خرداد) فعالیت دارند. دومی توده‌هایی که در ۳ الی ۴ ماه از سال (خرداد لغایت شهریور) ممکن است فعالیت داشته باشند و به نام توده‌های تابستانی معروف هستند.
فهرست محتوا
توده‌های هوای زمستانی
توده‌های هوای سودانی
توده‌های سودانی از شمال شرق آفریقا منشأ می‌گیرند. این توده‌ها پس از عبور از روی دریای سرخ و شبه جزیره عربستان از نواحی جنوب غرب وارد کشور می‌شوند. از آنجایی که شکل‌گیری آن‌ها روی خشکی و نواحی حاره‌ای می‌باشد، ماهیت آن‌ها بری-حاره‌ای است. ولی این امکان وجود دارد که در مسیر خود مقدار زیادی رطوبت را از شرق شبه جزیره عربستان کسب نموده و تبدیل به توده‌های دریایی-حاره‌ای گردند.
توده‌های سودانی از نظر زمانی در دوره‌ی مهر تا اواخر اردیبهشت فعال می‌باشند. بنابراین بارندگی‌های حاصله از این توده‌ها زمستانه خواهد بود. چنین استدلال می‌شود که فعال نشدن این توده‌ها عامل اصلی خشکسالی باشد؛ چراکه در سال‌هایی که این توده‌ها هوا وارد کشور نمی‌شوند، به لحاظ بارندگی خشکسالی اتفاق می‌افتد.
توده‌های مدیترانه‌ای
این توده‌های هوا از نواحی غربی کشور وارد ایران می‌شوند. منشأ توده‌های مدیترانه‌ی عرض‌های نواحی قطبی و اگر روی دریاها شکل گرفته باشند، دریایی-قطبی خواهند بود.
چنانچه این توده‌های هوا که از آبان‌ماه لغایت اردیبهشت امکان ورود آن‌ها به ایران میسر است با توده‌های سودانی برخورد کنند، بارش‌های نسبتاً خوب و رگبارهای پراکنده‌ای را در نواحی غرب و شمال غرب کشور موجب می‌شوند. اما به ندرت نواحی جنوب ایران را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
توده‌های عرض‌های میانی
یکی دیگر از سامانه‌هایی که ممکن است پهنه ایران را تحت تأثیر قرار دهد، توده‌هایی است که از روی اروپای مرکزی و دریای سیاه گذشته و از نواحی آذربایجان (شمال غرب) وارد ایران می‌شوند. این توده‌ها اکثر نواحی شمال ایران، از آذربایجان تا خراسان، و یا به طور کلی نیمه شمالی کشور را پوشش می‌دهند. توده‌های عرض‌های میانی، در فصل زمستان بارش‌های نسبتاً خوبی را در این قمت از کشور موجب می‌شوند.
توده‌های سرد سیبریائی
توده‌های هوای سیبریائی از مناطق خشک کلاهک قطبی سرچشمه می‌گیرند. این توده‌ها باعث ریزش هوای بسیار سرد روی پهنۀ ایران می‌گردند که دامنه آن تا مناطق جنوب کشور و چابهار نیز می‌رسد.
این سیستم‌ها که بیشتر نیمه‌ی شرق کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهند، اصولاً خشک بوده و فاقد باران هستند؛ اما اگر با توده‌های هوایی که از غرب و جنوب غربی وارد کشور می‌شوند و دارای رطوبت کافی هستند تلاقی پیدا کنند، باعث ایجاد ریزش‌های جوی فراوان و به‌ویژه برف خواهند شد. تجربه‌ی چندین روز هوای بسیار سرد زمستانی بدون بارندگی در نواحی شمال شرق ایران، ناشی از نفوذ اینگونه توده‌های هوا می‌باشد.
توده‌های هوای تابستانی
توده‌های حارّه‌ای
این توده‌ها که ممکن است از نوع دریایی یا بری باشند، از نواحی شرق وارد کشور می‌شوند. چنانچه توده‌های حارهّ‌ای با هوایی که از قطب وارد کشور می‌شود برخورد نماید، ناپایداری‌های شدیدی را در وضعیت هوا ایجاد می‌کنند که منجر به بارش‌های پراکنده در مناطق مختلف کشور می‌شود.
مانسون‌های هند
گاهی اوقات مانسون‌های هندی مستقیماً در تابستان وارد کشور می‌شوند. این توده‌ها در نواحی جنوب شرق ایران بارش‌های قابل ملاحظه‌ای را ایجاد می‌کنند. شدت این مانسون‌ها برخی اوقات به قدری زیاد است که تمام پهنۀ کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهند. باران‌های مانسونی غالباً شدید بوده و در صورت بروز باعث ایحاد سیل‌های ناگهانی می‌گردند.
منبع: کتاب هیدرولوژی کاربردی، تألیف دکتر امین علیزاده
