زمین لرزه یا زلزله، لرزش و جنبش زمین است که عمدتاً به علت آزاد شدن انرژی ناشی از گسیختگی آنی گسلهای پوسته زمین رخ میدهد. زلزلهها آثاری را از خود بر جای میگذارند. به طور کلی میتوان این آثار را به دو دستهی اجتماعی و زمین شناختی تقسیم بندی کرد. در ادامه با هر کدام از این پدیدهها و خسارات آشنا خواهیم شد.
اثرات اجتماعی زلزله
ریزش ساختمانها
میزان خسارت به ساختمانها و سازهها علاوه بر نحوهی ساخت و نوع مصالح به کار رفته، به جنس زمینی که در آن بنا گردیده نیز بستگی دارد. همچنین تداوم و استمرار زلزله نیز میتواند حتی در صورت رعایت اصول فوق، منجر به خسارت شدید شود. به عنوان مثال در زلزلهی ۲۷ مارس ۱۹۶۴ در آلاسکا، ساختمانهای ضد زلزلهی ساخته شده با بُتُن مسلح دچار ترکهای مویی شدند؛ ولی با ادامهی لرزشها، این شکافها گسترش یافتند و منجر به ویرانی ساختمانها شدند.
بیشتر بخوانیم:
- آیا ماه باعث ایجاد زلزله در زمین میشود؟
- بزرگترین و وحشتناک ترین زلزله جهان!
- بزرگترین زمین لرزه های تهران در طول تاریخ
به طور کلی رمز مقاومت بنا در مقابل زمینلرزه به قابلیت انعطاف آن بستگی دارد. یعنی چگونه پس از قرارگیری در معرض فشار و لرزش، دوباره به حالت اول خود بازگردد. برای این منظور طرح جعبهای شکل و فاصلهدار بودن ساختمانها پیشنهاد میشود.
آتش سوزی
آتش سوزی میتواند بسیار خطرناکتر از خطر لرزش زمین در شهرهای پیشرفته و مدرن باشد؛ زیرا لرزش سبب اختلال در سیستمهای توزیع آب و گاز میگردد. مثال بارز در مورد آتشسوزی، مربوط به زلزله سال ۱۹۰۶ در سانفرانسیکو است که حدود ۸۰ درصد خسارت، به خاطر آتش سوزی گستردهی متعاقب زمینلرزه بود و سه روز نیز به طور انجامید.
خسارت به پلها و بزرگراهها
خسارت به چنین سازههای حساسی علاوه بر هزینهی بالای ترمیم، موجب اختلال در سیستم حمل و نقل و امدادرسانی میگردد.
شکستن سدها و بندها
شکستن سازههای آبی مانند سدها و آب بندها علاوه بر ایجاد خسارات شدید ناشی از سیل، تا مدتها مشکل کم آبی را نیز به همراه دارد.
شیوع بیماری
یکی از مسائل اجتناب ناپذیر پس از وقوع زلزلههای بزرگ، شیوع انواع بیماری در اثر اشکال در سیستم فاضلاب و عدم رعایت بهداشت است. تاکنون نمونههای بسیاری از چنین موردی را در زلزلههای مناطق مختلف کشورمان مشاهده کردهایم.
اثرات زمین شناسی زلزله
زمین لغزش
در نواحی پرشیب و مناطقی که جنس زمین نسبت به ارتعاش حساس است، اغلب زمینلرزه با زمین لغزش همراه است. یکی از وحشتناکترین زمین لغزههای مرتبط با زمین لرزه در ۷ ژوئن ۱۶۹۲ در شهر پورت رویال جامائیکا رخ داد که در این فاجعه حدود ۶۵ درصد شهر متشکل از ساختمانها، اسکله، خیابان و مردم به دریا ریخته شدند و بر اساس گزارشات بیش از ۲۰۰۰۰ نفر جان خود را از دست دادند. علت وقوع این فاجعه، بنا کردن شهر بر روی شن و ماسۀ نرمی بود که در اثر زمین لرزه سست شده و به سوی دریا لغزیده است.
علاوه بر این، زمین لغزهها حتی میتوانند موجب مدفون شدن مناطق مسکونی و ساکنان آن شوند.
تغییرات در سطح زمین
زلزلهها ممکن است سبب ایجاد بالاآمدگیها، فرونشستگیها و کج شدگی در سطح زمین شوند.
ایجاد شکاف در زمین
شکافهای کوچک و بزرگ در سطح زمین و گاهی پرتگاههای گسلی و همچنین ایجاد چشمهها را میتوان ناشی از عملکرد گسلش و زلزله به حساب آورد.
به تله افتادن نفت
گسلهای به وجود آمده در اثر زمینلرزه گاهی میتوانند مانند یک نفتگیر یا تله نفتی عمل کنند و یا بالعکس، سبب مهاجرت نفت از افقی به افق دیگر شوند.
صدای زلزله
موج P در هوا، همان صوت است و اگر فرکانس آن در حد شنوایی ما باشد، در هنگام وقوع زلزله مخصوصاً قبل از شروع لرزشهای شدید، صداهایی شبیه صدای عبور وسایل نقلیه سنگین از دوردست به گوش میرسد. گاهی نیز صداهایی شبیه صدای شکستن تودههای بزرگ سنگ به گوش میرسد، که این ناشی از شکستن و گسیختگی لایههای سنگی در زیر زمین میباشد. اما به طور کلی صدای زلزله، صدایی بم و شبیه رعد است.
نور زلزله
روشنایی زلزله بین یونسفر و سطح زمین، در منطقۀ معیّنی از مرکز سطحی زلزله و معمولاً در طی زلزله ولی قبل و بعد از آن هم با رنگهای قرمز، آبی و سفید دیده میشود. در این مورد دو فرضیۀ مهم وجود دارد:
- نوسان شدید هوا در ارتفاع کم، که مشاهدات روشنایی در دریا را توجیه میکند.
- خاصیت پیزوالکتریک در سنگهای دارای کوارتز، که مشاهدات در فاصلۀ ۳ تا ۴ درجه از مرکز سطحی زلزله را در خشکیها بهتر توجیه میکند.
نشست خاکهای غیرچسبنده
در اثر وقوع زلزله و ایجاد تراکم ناشی از آن، لایههای متشکل از خاکهای غیرچسبنده دچار نشست میشوند. نشست خاک چه یکسان و چه غیریکسان باشد، پدیدهای نامطلوب تلقی میشود. به طور کلی میتوان گفت که خاکهای ماسهای با تراکم نسبی پایین، با نشست پذیری زیادی در حین وقوع رخداد زمینلرزه مواجه میشوند. در اثر زلزله سال ۱۹۶۴ آلاسکا، لایههای زمین در شهر پورتریج حدود ۲٫۵ متر نشست کرد که در نتیجه در هنگام مدهای بزرگ دریا به علت غرقاب شدن جاده ساحلی، شهر غیرقابل دسترسی میگردید.
روانگرایی خاک
در اثر زلزله، نیروهایی به خاک وارد شده و باعث افزایش فشار سیال (آب) منفذی در مناطقی که سطح آب زیرزمینی بالا بوده و از ماسه و سیلت تشکیل شده، میگردد. به این ترتیب، اتصال بین دانههای ماسه از بین رفته و سازههایی که بر روی آن بنا شدهاند، به داخل زمین نشست میکنند. اما عواملی که به طور بالقوه امکان روانگرایی را مهیا میسازند، عبارتند از: دانهبندی و شرایط آب زیرزمینی.
امروزه عمدتاً علّت اساسی روانگرایی خاکهای غیرچسبندهی اشباع در هنگام زلزله، ایجاد فشار هیدرواستاتیکی ناشی از اعمال تنشهای بُرشی دورهای مربوط به حرکات زمین در نظر گرفته میشود.
ایجاد سونامی
یکی از خطرات زلزله در نواحی ساحلی، وقوع سونامی بر اثر زمینلرزه میباشد. امواج سونامی دارای دورۀ تناوب طولانی و طول موج چند کیلومتری هستند. شایع توین عامل ایجاد سونامی، وقوع زلزله در کف اقیانوس و یا نواحی ساحلی است. البته عوامل دیگری همچون آزمایشات هستهای و آتشفشانهای زیر دریایی نیز میتوانند پدیدهی سونامی را منجر شوند.