لرزه خیزی شهر تهران
کشور ایران با قرار گرفتن در کمربند کوهزایی آلپ – هیمالیا و همچنین بین دو ورقه‌ی تکتونیک همگرای عربی و اوراسیا از لرزه‌خیزترین کشورهای دنیا محسوب می‌شود. بارها در طول تاریخ شهرهای بزرگ و کوچک کشورمان طعمه‌ی زمینلرزهها شده‌اند و به طور کامل ویران شده و یا متحمل خسارات جانی و مالی بسیار شده‌اند.
در این میان، شهر تهران با توجه به اینکه پایتخت ایران است و همچنین با داشتن گسل‌های فعال زیادی در نزدیکی آن از جمله گسل مشا – فشم، گسل شمال تهران، گسل پارچین، گسل جنوب ری و … که برخی از آنها از میان شهر نیز می‌گذرند، اهمیت حائز توجهی دارد.
- گزارش زلزله ۵٫۱ ریشتری تهران (دماوند) جمعه ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۹
- تفاوت پسلرزه، پیش‌لرزه و زلزله‌های خوشه‌ای چیست؟
طی دهه‌های گذشته از طرف پژوهشگران و متخصصین لرزه شناسی و زمین شناسی هشدارهای جدی در مورد خطر وقوع زمین لرزه در تهران داده شده؛ با این وجود آنطور که باید و شاید به این قضیه اهمیتی داده نشده و همچنان شهر تهران در حال گسترش است و روز به روز به جمعیت آن افزوده می‌شود. همچنین طبق بررسی‌های انجام شده، تهران از نظر لرزه‌خیزی خطرناک‌ترین شهر ایران و پنجمین شهر پرخطر جهان است.
ظاهراً شهر تهران بیش از ۲۰۰ سال است که زمین لرزه بزرگی را به خود ندیده است و همین عامل موجب می‌شود افراد زیادی خطر وقوع زمین لرزه در این شهر را به جو سازی و … نسبت دهند. از این رو در این مطلب به مهمترین زلزله‌های مخرب تهران و مناطق اطراف آن که در طول تاریخ رخ داده‌اند پرداخته می‌شود.
نکاتی در مورد زلزله‌های تاریخی و باستانی تهران
اول اینکه شهر تهران تا پیش از حکومت افشاریان سکونتگاه پرجمعیتی نبوده و بنابراین تا پیش از این تاریخ بسیاری از زلزله‌های آن نیز بدون ثبت در اسناد تاریخی به فراموشی سپرده شده است. البته در نزدیکی تهران همواره شهرهای بزرگی قرار داشته است که می‌توان از اطلاعات آنها برای بررسی لرزه‌خیزی تهران در طول تاریخ استفاده کرد.
دوم اینکه در گذشته ثبت زلزله‌ها عمدتاً از طریق نویسندگان و ادیبان انجام می‌شده و بعضاً در نوشته‌های آنها اغراق‌هایی مشاهده می‌شود. همچنین با توجه به نبود امکانات پیشرفته در گذشته، امکان بررسی دقیق از میزان خسارات مالی و جانی فراهم نبوده؛ از این رو خطاهای بسیاری در این گزارشات وجود دارد. در هر صورت تاریخ را می‌توان داده‌ای خام و در عین حال بسیار با ارزش در نظر گرفت که برای قابل استفاده بودن نیاز به تحلیل و پردازش دارد.
به طور کلی می‌توان زمینلرزههای تاریخی تهران را از نظر زمانی به دو بخش پیش از اسلام و پس از اسلام دسته بندی کرد. وقایع تاریخی پیش از دوران اسلامی اکثرا یا ثبت نشده‌اند و یا از بین رفته‌اند؛ در مقابل رخدادهای پس از اسلام با جزئیات بیشتری ثبت شده‌اند.
زمینلرزههای مخرب تهران پیش از اسلام
مطالب چندانی درباره‌ی زمینلرزههای دوره پیش از اسلام در دست نیست و مقدار اندکی هم که درباره‌ی لرزه‌خیزی این منطقه می‌دانیم برپایه گواه‌های باستان شناسی، چند گزارش قدیمی و اندک مطالعات دیرینه لرزه شناسی استوار است.
قدیمی ترین رویداد لرزه‌ای تهران
محل قدیمی ترین رویداد لرزه‌ای پیش از اسلام را می‌توان بوئین زهرا دانست. کاوش‌های باستان شناسی در گورستان و تپه سگزآباد نشان می‌دهد که زمین لرزه‌ای ویرانگر در هزاره‌ی سوم پیش از میلاد آبادی‌های این منطقه را از میان برده است.
بیشتر بخوانید:
- دانلود کاتالوگ کامل زلزله‌های دستگاهی و تاریخی ایران + کتاب پارامترهای زمینلرزهها
- بزرگترین و وحشتناک ترین زلزله جهان!
- آیا می‌توانیم باعث ایجاد زلزله شویم و یا از وقوع آن جلوگیری کنیم؟
نخستین زمینلرزه ثبت شده‌ی تهران در تاریخ
نخستین زلزله ایران که در تاریخ ثبت شده است، زمینلرزه سده چهارم پیش از میلاد است که منطقه ری را ویران کرد. بر طبق گفته‌ی دوریس ساموسی مؤلف کتابی درباره تاریخ یونان و مقدونیه که در حدود ۳۵۰ سال پیش از میلاد نامدار بود، راگا (نام قدیم شهر ری) در کشور ماد نام خود را از آنجا گرفته است که در پیرامون دروازه‌های خزر در اثر زمینلرزهها چنان پاره پاره شده بود که شهرها و روستاهای بسیاری ویران شده و مسیر رودخانه‌ها تغییرات گوناگونی یافته بود.
پوسیدونیوس (فیلسوف و مورخ) در یکی از متون خود در میانه‌ی سده دوم پیش از میلاد درباره این زلزله چنین نوشته است: “شمار بسیاری شهر و ۲۰۰۰ روستا ویران شد”. همچنین توسط نویسندگان متأخرتر آمده است که راگا توسط سلوکوس نیکاتور بازسازی شد (۳۱۲ تا ۲۸۰ پیش از میلاد) و او آنرا ائوروپوس نام نهاد. این زمین‌لرزه‌ی بزرگ باید پس از گذر اسکندر از راگا در ۳۳۰ پیش از میلاد و احتمالاً در زمان فرمانروایی سلکوس روی داده باشد، و احتمال زیاد می‌رود که این گزارش‌ها به بیش از یک رویداد ویرانگر اشاره داشته باشند. بزرگی این زمینلرزه حدود ۷٫۵ ریشتر برآورد شده است.
توضیحات: طبیعتاً تا پیش از سال ۱۹۰۰ دستگاهی جهت محاسبه بزرگی زمینلرزهها وجود نداشته است؛ با این وجود با استفاده از مطالعات تاریخی، باستان شناسی و دیرینه لرزه شناسی می‌توان بزرگای تقریبی زلزله‌ها را از طریق مطابقت دادن با زمینلرزههای امروزی تخمین زد.
زمینلرزههای تهران در دوره اسلامی
زلزله سال ۷۴۳ میلادی، دروازه خزر
در اواخر بهار ۷۴۳ میلادی زمین لرزه ویرانگری در شرق شهر ری، در منطقه‌ی دروازه خزر (دروار)، یعنی تنگ سرِ درّه که از میان کوه نمک می‌گذرد روی داد. بزرگی این زلزله را حدود ۷ ریشتر تخمین زده‌اند.
زلزله سال ۸۵۵ میلادی، ری
در سال ۲۴۱ هجری قمری زمینلرزه بزرگی در ری خانه‌های بسیاری را در آن منطقه ویران کرد و شمار زیادی تلفات به بار آورد. در قم و کاشان، لرزه با شدت احساس شد و شاید هم قدری آسیب رساند. پسلرزه‌ها به مدت بیش از یک ماه ادامه داشت. بزرگی این رخداد را ۷ ریشتر تخمین زده‌اند.
زلزله سال ۸۶۴ میلادی، ری
زمینلرزهای در ذیحجه ۲۴۹ به شهر ری زیان رساند. این لرزه خانه‌های بسیاری را ویران کرد و شمار زیادی از مردم را کشت. بازماندگان شهر را ترک کردند و در دشت‌های پیرامون اقامت گزیدند. به نظر می‌رسد که این رخداد در قزوین نیز حس شده باشد.
زلزله سال ۹۵۸ میلادی، ری – طالقان
در اول ذیحجه ۳۴۶ زمین لرزه فاجعه باری در شمال مرکزی ایران روی داد. این لرزه همه‌ی روستاهای منطقه‌ی ری و طالقان را، هم آنهایی که در دشت واقع بودند و هم آنهایی که در کوهستان جای داشتند، ویران کرد و بیشتر شهر ری به کلی ویران شد و تلفات سنگینی از هر دو منطقه گزارش شده است. در طالقان تنها ۳۰ تن بازماندند و در منطقه ری ۱۵۰ روستا ویران شد که یکی از روستاهای کوهستانی توسط زمین لغزش پوشانده شد.
بر اثر این زمین لرزه کوهی در نزدیکی ری شکاف برداشت و آب به بیرون ریخت (ایجاد چشمه از طریق گسلش بر روی سفره تحت فشار آب زیرزمینی). در کوه‌های رویان در شمال ری، زمینلغزه‌های گسترده مسیر رودخانه‌ای را بست که آب آن پس نشست و دریاچه‌ای ساخت (ایجاد سد طبیعی پس از زمینلغزه). آسیب‌ها در سوی شمال باختر به دیلمان و در جنوب به قم و کاشان گسترش یافت.
این لرزه احتمالاً تا اصفهان و نیز تا بغداد حس شده است! (احتمال وقوع زمینلرزههای همزمان). پسلرزههای آسیب رسان به مدت چهل روز دنباله داشت، و در سراسر منطقه شمال مرکزی ایران حس می‌شد. ممکن است که این زمینلرزه با افت نامعمولی در تراز آب دریای خزر ارتباط داشته باشد، که به هر رو به نظر می‌رسد که افت آب پیش از زمینلرزه روی داده بود. بزرگی این زمین لرزه بین ۷٫۵ تا ۸ ریشتر برآورد شده است.
زلزله سال ۱۱۲۷ میلادی، فرّیم – چهاردانگه
زمین لرزه بزرگی در منطقه هزار جریب مازندران جنوبی (در شمال شرق استان تهران کنونی) سبب ویرانی سراسری روستاهای منطقه‌ی فرّیم، که دره پهناوری در کوه های خاور پل سفید است، شد. روستاهای کُنیم و زارم بیش و کم بطور کامل ویران شدند و روستای دولت در اثر یک زمینلغزه به سوی دیگر رودخانه‌ای که در کنار آن جای داشت رانده شد. سراسر هزار جریب باید در اثر این زمینلرزه آسیب دیده باشد، زیرا فریّم در بخش دودانگه‌ی این منطقه و کُنیم و زارم در چهاردانگه جای دارند. برای این زلزله بزرگای بین ۶٫۵ تا ۷ ریشتر پیشنهاد شده است.
زلزله سال ۱۱۷۷ میلادی، شرق بوئین زهرا
در ذیقعده ۵۷۲ زمین لرزه‌ای بسیاری شهرهای عراق عجم را، در طول دامنه‌های جنوبی البرز تا منطقه‌ی آنسوی ری، ویران کرد. شهرهایی که به ویژه دستخوش ویرانی شدند قزوین و ری بود که کسان بسیاری در آن کشته شدند. گواه‌های درونی اطلاعات نشان می‌دهد که ناحیه ری، شرق بوئین زهرا و آبادی‌های کرج بیشترین آسیب‌ها را دیدند. بزرگی این زمین لرزه را حدود ۷ ریشتر تخمین زده‌اند.
توضیحات: عراق عجم نام تاریخی ناحیه‌ای در مرکز ایران است که از غرب به کوه‌های زاگرس، از شرق به کویر، و از شمال به کوه‌های البرز منتهی می‌شود. کرمانشاه، همدان، اصفهان، ری، قزوین و کاشان، قم، تفرش از شهرهای عمده‌ی این ناحیه بوده‌اند. این نام گذاری توسط اعراب انجام شده؛ همچنین به آن منطقه‌ی جبال نیز اطلاق می‌شده است.
زلزله سال ۱۳۰۱ میلادی، فرّیم
در سال ۷۰۰ قمری زمینلرزهای روستاهای بسیاری را در مازندران جنوبی به تمامی ویران کرد و سبب افول رونق منطقه فریّم شد. بزرگی این زمین لرزه را بین ۶٫۵ تا ۷ ریشتر با خطای ریشتر برآورد کرده‌اند.
زلزله سال ۱۴۲۸ میلادی، طالقان
در سال ۸۳۱ قمری زمین لرزه ویرانگری در طالقان روی داد. لرزه‌ها ده روز ادامه داشت و کسان بسیار زیادی جان باختند. بزرگی تخمینی: ۶٫۵ ریشتر.
زلزله ۱۴۹۵ میلادی، جبال
در سال ۹۰۰ قمری زمینلرزهای در جبال روی داد. این لرزه در همدان، اصفهان و منطقه ری حس شد. در منطقه همدان زمین لغزه‌ی بزرگی در اثر این لرزه پدید آمد. بزرگای تخمینی: ۶ ریشتر.
زلزله ۱۶۳۹ میلادی، قزوین
گفته شده است که در سال ۱۰۴۹ قمری زمینلرزهای در قزوین ۱۲۰۰۰ تن را کشت. احتمالاً این اشاره‌ی نادرستی به زمینلرزه ۱۶۰۸ میلادی است.
زلزله ۱۶۶۵ میلادی، دماوند
در سال ۱۰۷۵ قمری زمینلرزه ویرانگری در دماوند و توابع آن روی داد. زمین لرزه خانه‌ها و ساختمان‌های بسیاری را در دماوند ویران کرد. کتیبه‌ای در مسجد جامع به آسیب زمینلرزه اشاره کرده و تاریخ مرمّت بنا را، که در سال ۱۶۷۰ میلادی (۱۰۸۱ قمری) انجام شده، ثبت کرده است. بزرگای تقریبی ۶٫۵ ریشتر برای این زمینلرزه پیشنهاد شده است.
توضیحات: از این زمان به بعد زمین لرزه های تهران با جزئیات بیشتری گزارش شده است، چراکه بر اهمیت سیاسی و تجاری آن افزوده شد و همچنین در سال ۱۱۶۴ هجری شمسی (۱۷۸۶ میلادی) به عنوان پایخت ایران انتخاب شد؛ از آن تاریخ تاکنون تهران پایتخت کشور ایران بوده است.
زلزله ۱۸۰۵ میلادی، هراز
لرزه‌ی ویرانگری در مازندران شماری روستا را ویران کرد. به بارفروش (بابل) و دماوند آسیب رساند. این زمین لرزه مسجد جامع بارفروش را ویران کرد.
زلزله ۱۸۰۸ میلادی، طالقان
در پایان شوال ۱۲۲۳ لرزه‌ی ویرانگری در مازندران باختری و طالقان روستاهای بسیاری را ویران کرد. در قزوین شماری از خانه‌ها فروریخت و تقریباً همه‌ی ساختمان‌های همگانی، از جمله مسجد عباسی، به سختی ترک برداشتند. در تهران لرزه‌ها مایه بیم و هراس شد و ساکنان شهر خانه‌هایشان را ترک کردند و در فضای باز اردو زدند. در تجریش به امامزاده قاسم آسیب رسید و در رشت لرزه به شدت احساس شد. پسلرزههای دنباله دار که در تهران حس می‌شد بر دامنه‌ی هراس افزود. بزرگای تخمین زده شده: ۶٫۵ تا ۷ ریشتر.
زلزله ۱۸۱۵ میلادی (ژوئن)، دماوند
زمین لرزه نیرومندی در دماوند حس شد. در منطقه‌ی آبگرم، این لرزه سبب خشکیدن یک چشمه‌ی آب سرد شد.
زلزله ۱۸۳۰ میلادی (۲۷ مارس)، دماوند – شمیرانات
زمین لرزه بزرگی در مازندران جنوبی در بامداد ۲ شوال ۱۲۴۵ مناطق شمیرانات و دماوند در شرق تهران را تقریباً بطور کامل ویران کرد. در حدود ۷۰ روستا که در سوی خاوری جاجرود و در امتداد راه‌هایی که از طریق سمنان و دامغان می‌رود، جای داشتند ویران شدند و تنها در دماوند بیش از ۵۰۰ تن کشته شدند. دامنه‌ی آسیب‌ها تا جاجرود گسترش داشت که کاروانسرای آن در اثر لرزه در هم کوبیده شد و در تهران بسیاری خانه‌های کهنه فروریخت و حدود ۳۰ تن را کشت.
در پایتخت حتی یک خانه از آسیب این زمین لرزه در امان نماند و بخشی از کاخ به همراه بسیاری از خانه‌های پیوسته به آن و نیز بخشی از بازار فروریخت. ارگ، تالار بزرگ بارعام، شماری از عمارت‌های اعیانی و نیز ساختمان کهنه‌ی سفارت بریتانیا به سختی آسیب دیدند و دیوارهای باغ سفارت با خاک یکسان شد. لرزه به شماری از ساختمان های همگانی در آمل، ساری و دامغان آسیب‌هایی رساند و سنگریزش‌هایی به راه انداخت که گردنه‌ها را در راه‌های هراز و تالار رود به شمال بست.
این رخداد با پسلرزههای شدیدی همراه بود که مایه‌ی آسیب‌های افزون‌تری در منطقه‌ی شمیرانات شد و در تهران هراس بسیار برانگیخت، که بخش بزرگی از جمعیت آن در چادرها سکنی گزیدند. دربار سلطنتی نیز در فضای باز ارگ اردو زد. پسلرزه ۶ آوریل همان سال کاروانسرای قدیمی را در جاجرود به کلی ویران کرد. بزرگی این زلزله را بیش از ۷ ریشتر تخمین زده‌اند.
زلزله ۱ سپتامبر ۱۹۶۲ میلادی، بوئین زهرا
شب هنگام ۱۰ شهریور ۱۳۴۱ زمین لرزه فاجعه باری در منطقه پرجمعیت جنوب قزوین ۹۱ روستا را به کلی ویران کرد که در آن ۱۲۲۰۰ تن کشته شدند و ۲۸۰۰ تن نیز آسیب دیدند. در مجموع بیش از ۳۰۰ روستا آسیب دید و یا ویران شد که در ۱۸۰ روستا از میان آنها تلفاتی به بار آمد. گسیختگی سطی به طور ناپیوسته از باختر آیپک تا نزدیکی ایلدرچین، در مسافتی به طول ۸۰ کیلومتر و با روند شمال-۱۳۰درجه-شرق با زلزله همراه بود. گسلش از نوع مایل لغز با مولفه‌ی افت قائم به سوی شمال و راستالغزی چپگرد گزارش شده است.
این لرزه به گونه‌ای گسترده حس شد و آسیب‌های اندکی در قزوین و تا تهران، بویژه در مناطق جنوبی آن شهر به بار آورد که در آن حدود ۴۰ خانه به سختی آسیب دید و ترک‌هایی در اندود گچی شماری از ساختمان‌های همگانی از جمله ایستگاه راه آهن پدید آمد. پسلرزه‌ها تا حدود ۲ ماه ادامه داشت اما نیروی آنها کم بود و آسیبی بر لرزه‌ی اصلی نیفزود. این زلزله دارای بزرگای ۶٫۹ ریشتر در مقیاس بزرگای امواج حجمی و یا ۷٫۲ ریشتر در مقیاس بزرگای امواج سطحی زلزله بوده است.
نظر شما درباره‌ی پیشینه‌ی تاریخی زمینلرزههای تهران و احتمال وقوع زلزله در پایتخت ایران چیست؟ می‌توانید در بخش زیر دیدگاه خود را با دیگر کاربران “آئرولیت – دنیای علوم زمین” به اشتراک بگذارید.
منبع: کتاب تاریخ زمین لرزه‌های ایران، نوشته‌ی امبرسز و ملویل
