کشور ایران با قرار گرفتن در کمربند کوهزایی آلپ – هیمالیا و همچنین بین دو ورقه‌ی تکتونیکی همگرای عربی و اوراسیا از لرزه‌خیزترین کشورهای دنیا محسوب می‌شود. بارها در طول تاریخ شهرهای بزرگ و کوچک کشورمان طعمه‌ی زمینلرزه‌ها شده‌اند و به طور کامل ویران شده و یا متحمل خسارات جانی و مالی بسیار شده‌اند. در این میان، شهر تبریز با توجه به جمعیت نسبتاً بالا و همچنین با داشتن ساختار تکتونیکی فعال گسل شمال تبریز، از نظر لرزه‌خیزی اهمیت بسیار بالایی دارد.
طی دهه‌های گذشته از طرف پژوهشگران و متخصصین لرزه شناسی و زمین شناسی هشدارهای جدی در مورد خطر وقوع زمین لرزه در کلان شهر تبریز داده شده است؛ با این وجود آنطور که باید و شاید به این قضیه اهمیتی داده نشده و همچنان شهر تبریز در حال گسترش است و روز به روز به جمعیت آن افزوده می‌شود. قسمت بسیار ناراحت کننده‌ی قضیه، گسترش ساخت و سازها در بخش شمالی تبریز یعنی در جوار گسل شمال تبریز است. این امر تا جایی پیش رفته که هم‌اکنون مناطق مسکونی بسیاری بر روی گسل تبریز و شاخه‌های فرعی آن احداث شده است.
ظاهراً شهر تبریز بیش از ۲۳۰ سال است که زمین لرزه بزرگی را به خود ندیده است و همین عامل موجب می‌شود افراد زیادی خطر وقوع زمین لرزه در این شهر را به جو سازی و … نسبت دهند. از این رو در این مطلب به بررسی ساختاری و لرزه‌خیزی گسل شمال تبریز و زلزله‌های مخربی که تاکنون در این شهر و مناطق همجوار آن رخ داده‌اند، می‌پردازیم.
ساختار گسل تبریز
گسل تبریز یا گسل شمال تبریز، یکی از مهمترین ساختارهای زمین شناسی شمال غرب ایران است. امتداد این گسل تقریباً ۱۲۰ درجه است و از طریق اندازه‌گیری‌های GPS سرعت حرکت راستگردی آن حدوداً ۷±۱ میلی‌متر در سال برآورد شده است. گسل شمال تبریز از چند پاره تشکیل شده است که طول مجموع آن‌ها حدوداً به ۲۱۰ کیلومتر (حدفاصل بستان آباد تا صوفیان) می‌رسد.
گسل تبریز، یک ساختار تکتونیکی و بنیادین در شمال غرب کشور است و نقش اساسی در کنترل توزیع رخساره‌ها و سازندهای زمین شناختی ایفا می‌کند. شکل گیری گسل شمال تبریز تحت یک پدیده‌ی زمین ساختی مهم در دونین زیرین بوده که آذربایجان را به دو بلوک با رخساره‌های کاملاً متفاوت تقسیم کرده است.
بر اساس گسیختگی‌های سطحی ناشی از زلزله‌های تاریخی و همچنین مطالعات نوین، گسل شمال تبریز به سه پاره قابل تقسیم است. پاره‌ی شمال غربی گسل تبریز با یک زون گسلی معکوس (گسلهای صوفیان و تسوج) ادغام می‌شود. پاره‌ی جنوب شرقی گسل تبریز نیز با یک زون گسلی معکوس (گسلهای شمالی و جنوبی بزقوش، دوزدوزان و جنوبی سراب) ادغام می‌شود. بخش میانی که به آن پاره‌ی تبریز گفته می‌شود، حد فاصل بین پاره‌های شمال غربی و جنوب شرقی است که از شمال شهر تبریز (دقیقاً مماس با شهر) می‌گذرد. پاره‌ی تبریز، خود از بخش‌های کوچکی تشکیل شده است، که دو بخش از آن دقیقاً در دامنه‌ی کوه عینالی (چسبیده به شهر تبریز) به یکدیگر می‌رسند. از این رو شهر بزرگ و پرجمعیت تبریز همواره در معرض خطر زمینلرزههای مهیب قرار دارد.
لرزه‌خیزی گسل تبریز
با وجود اینکه از آخرین زلزله‌ی مخرب گسل شمال تبریز، بیش از ۲۳۰ سال می‌گذرد، نمی‌توان آن را از نظر لرزه خیزی غیرفعال دانست؛ چراکه زلزله‌های این گسل دارای دوره‌ی بازگشت ۲۵۰ الی ۳۰۰ سال هستند. گسل تبریز از نظر پتانسیل ایجاد زمین لرزه، یکی از مهمترین گسلهای ایران به شمار می‌رود.
زلزله‌های تاریخی گسل تبریز
در اسناد تاریخی، برخی از زلزله‌ها در آذربایجان به نام تبریز به ثبت رسیده‌اند که می‌توانند مربوط به گسل شمال تبریز باشند. به عنوان مثال می‌توان به وقایع لرزه‌ای رخ داده در سال‌های ۸۵۸، ۱۰۴۲، ۱۲۷۳، ۱۳۰۴، ۱۶۴۱، ۱۷۲۱، ۱۷۸۰ و ۱۷۸۶ (سال‌ها به میلادی) اشاره کرد.
به طور کلی از زمین لرزه‌های پیش از دوره‌ی اسلامی اطلاعات زیادی در دسترس نیست. همچنین برای رخدادهای دوره‌ی اسلامی، دشوار است که گسل مسبب هر زلزله را مشخص کرد. با این وجود، برخی از زمینلرزه‌ها از طریق بررسی‌های دیرینه لرزه‌شناسی، به طور دقیق‌تری مورد مطالعه قرار گرفته‌اند.
اولین رخداد لرزه‌ای ثبت شده، که احتمالاً مربوط به گسل شمال تبریز است، در سال ۸۵۸ میلادی رخ داده است. در زیر به زمینلرزههای تاریخی رخ داده در شهر تبریز و دیگر مناطق اطراف آن اشاره خواهیم کرد.
زلزله سال ۸۵۸ میلادی
زمینلرزه‌ای در سال ۲۴۴ قمری شهر در حال گسترش تبریز را، که به دستور خلیفه عباسی (متوکّل) باز ساخته شده بود، تقریباً به تمامی ویران کرد.
زلزله سال ۱۰۴۲ میلادی (۴ نوامبر)
زمین لرزۀ فاجعه باری در اواخر عصر پنجشنبه ۱۷ ربیع الثانی ۴۳۴ در تبریز روی داد. بخشی از شهر کاملاً ویران شد و بخشی از آن آسیبی ندید (به توجه به آسیب دیدن بخشی از شهر، احتمال در نظر گیری گسل شمال تبریز به عنوان مسبب زمین لرزه تقویت می‌شود). گفته شده است که ۴۰۰۰۰ تن جان خود را از دست دادند. گواهی در دست نیست که ویرانی بسیار فراتر از منطقۀ تبریز گسترده بوده باشد، اما پسلرزه‌های شدیدی که مدتی ادامه داشت، سرانجام شهر را ویران کرد. دژ شهر، باروی آن، خانه‌ها، گرمابه‌ها و بازارها، و نیز بزرگترین بخش کاخ فرمانروای شهر ویران شد.
به نظر می‌رسد که این لرزه اثر زیانبار درازمدتی بر تبریز نگذاشته و هیچ تصمیمی برای تغییر جای شهر، که چند سالی پس از زمین لرزه دگرباره ساخته شد، گرفته نشده است.
- نکته: با توجه به امکانات آن زمان، مکان یافتن اجساد و انتقال آن‌ها به بیرون شهر فراهم نبوده است. به همین خاطر پس از وقوع چنین زلزله‌هایی، چنانچه شهر دقیقاً در آن منطقه ساخته می‌شد، ساختمان‌ها بر روی آوراهای پیشین بنا می‌شدند. طبیعی است که با توجه به جمعیت نه چندان زیاد تبریز در آن زمان، چنین زمین لرزه‌ی بزرگی، تا سال‌ها این شهر پر رونق را با رکود مواجه می‌کرده است.
- نکته: با توجه به عدم امکان بررسی‌های دقیق، اغراق در نوشته‌های ادبی و تاریخی و تحریف و تغییر متون در گذر زمان، آمار کشته شدگان و خسارات مالی زلزله قابل اعتماد نیست.
زلزله سال ۱۲۷۳ میلادی (۱۸ ژانویه)
در شب چهارشبنه ۱۸ کانون ثانی (ماه عربی، تقریباً عادل ژانویه) زمین لرزۀ بزرگی در آذربایجان روی داد. در تبریز خانه‌های بسیاری فروریخت و نوک مناره‌ها فرو افتاد. اما آسیب‌ها دامنه دار نبود و تنها ۲۵۰ تن کشته شدند. لرزه آسیبی به کلیسای مسیحی نرساند، اما برخی از مسجد‌ها ویران شد (به دلیل جنس و ساختار سازه‌ها که معمولاً مساجد خشتی و کلیساها از سنگ ساخته می‌شده‌اند).
جای رویداد این زمین لرزه احتمالاً قدری از شهر تبریز فاصله داشته است. اما درباره‌ی ویرانی به بار آمده در بیرون از شهر، که در این دوره پایتخت ایران بود، هیچ اطلاعی در دست نیست. اگرچه آسیب رسیده به تبریز نسبتاً کم بود، اما این رخداد در زمینه‌ی لرزه خیزی فرو کاسته‌ای که زمان درازی از فاجعه‌ی سال ۱۰۴۲ میلادی (۴۳۴ قمری) به بعد، ادامه یافته بود، زمین لرزه‌ی مهمی به شمار می‌آید. به دنبال ۱۸ لرزه‌ی محسوسی که در نخستین بیست و چهار ساعت روی داد، لرزه‌های متناوب به مدت جدود چهار ماه ادامه داشت.
زلزله سال ۱۳۰۴ میلادی (۷ نوامبر)
در شب ۷ ربیع الثانی ۷۰۴، زمینلرزه‌ی نیرومندی در آذربایجان سبب به بار آمدن آسیب زیادی در تبریز شد. در سراب ساختمان‌ها به پس و پیش نوسان می‌کردند و بیم و هراس انگیختند. پس لرزه‌های این رخداد لرزه‌ای به مدت چند ماه دنباله داشته است.
زلزله سال ۱۳۴۵ میلادی
در سال ۷۴۶ قمری زلزله‌ای در تبریز حس شد، بی آنکه آسیبی به بار آورد.
زلزله سال ۱۴۵۹ میلادی
در این سال، زمین لرزه‌ای در آذربایجان رخ داد که با رویداد زمینلغزه‌های گسترده‌ای همراه بود. این زلزله در تبریز احساس شده است، اما موجب ویرانی نشده است. ظاهراً کانون این زلزله از شهر تبری فاصله‌ی نسبتاً زیادی داشته است. با این وجود احتمال رخ داده آن در یکی از پایانه‌های گسل شمال تبریز وجود دارد. ضمن اینکه ممکن است، عدم ایجاد خسارت به شهر تبریز حاصل از بزرگای نه چندان زیاد این رخداد لرزه‌ای باشد.
زلزله سال ۱۵۵۰ میلادی
زمین لرزه‌ی آسیب‌رسانی در تبریز در سال ۹۵۷ قمری تلفات بسیاری به بار آورد. این رویداد سبب پدیداری زمین لغزه‌های گسترده‌ای در کوهستان‌ها شد. پسلرزه‌ها به مدت شش روز دنباله داشت و احتمالاً به منطقه‌ی شمال باختر سهند آسیب رساند.
زلزله سال ۱۵۹۳ میلادی
در تابستان سال ۱۰۰۱ قمری، سراب به تمامی ویران شد و محلات آن با خاک یکسان گردید. آسیب‌ها تا منطقه‌ی میانه نیز گسترش داشت و زمینلغزه‌ها دو روستا را در آنجا فراپوشاند.
زلزله سال ۱۶۴۱ میلادی (۵ فوریه)
در شب جمعه ۵ فوریه ۱۶۴۱ در منطقۀ بین تبریز و دریاچه‌ی ارومیه در آذربایجان زمینلرزه‌ی ویرانگری روی داد. مناطق اسکو و خسروشاه بر دامنه‌های شمال باختری کوه سهند و نیز دهخوارقان (آذرشهر کنونی)، به تمامی ویران شد و تلفات بسیاری به بار آمد.
در تبریز بسیاری خانه‌ها و ساختمان‌های همگانی، از جمله بناهای مشهور تاریخی فروریختند. مجموعۀ نیمه ویران ساختمان‌های شام غازان، که در حدود پنج کیلومتری باختر شهر جای داشت، فروریت و تنها چهار گوشه‌ی بنای اصلی برپا ماند. بخشی از مسجد استاد-شاگرد تبریز ویران شد، همچنانکه به احتمال زیاد مسجد علیشاه (که امروزه هیچ اثری از آن باقی نیست!) نیز پس از این زمین لرزه به حالت ویران در مرکز شهر به جا ماند.
این خداد به ویژه به گنبدها و مناره‌های مساجد آسیب رساند که در هم شکسته و فرو می‌افتادند. همچنین ساختمان‌های عمدۀ شهر آسیب دیدند؛ هرچند برخی از آن‌ها تا زمان زلزله پیشاپیش به گونه‌ای دامنه‌دار به ویرانی کشیده بودند. آسیب‌ها به مناطق همسایه گسترش داشت و زمین لرزه روی هم رفته سبب مرگ ۱۲۰۰ تن شد.
در کوهستان‌ها لرزه‌ها سبب راه اندازی سنگریزش‌ها و زمین لغزه‌های بزرگی شد که بر میزان ویرانی‌ها افزود، و در برخی جاها زمین از هم باز شد (احتمالاً گسیختگی سطحی گسل). در جای دیگر کهگمان می‌رود دشت تلخه رود باشد، آب از شکاف‌های زمین به بیرون جریان یافت (ایجاد چشمه در اثر فعالیت گسلی، امری طبیعی است) و تنها در روز سوم در اثر پسلرزه‌ای نیرومند قطع شد. آنگاه از جای دیگر چشمه‌ای ایجاد شد تا اینکه پس از چند روز آن نیز خشک شد. گرچه به نظر می‌رسد این دگرریختی‌ها خاستگاه زمین ساختی و مخصوصاً بر اثر این زلزله داشته باشند، گواهی جهت تأیید این مورد در دسترس نیست.
زلزله سال ۱۶۵۰ میلادی
زمینلرزه‌ای در تبریز آسیب فراوان به بار آورد.
زلزله سال ۱۶۵۷ میلادی
گفته می‌شود که تبریز بر اثر یک رخداد لرزه‌ای ویران شده است.
زلزله سال ۱۶۶۴ میلادی
زمین لرزه‌ای در سال ۱۰۷۴ قمری بسیاری جاها، از جمله تبریز را ویران کرد.
زلزله سال ۱۷۱۷ میلادی
اندکی پس از نیمه شب زمینلرزه‌ای در تبریز ۴۰۰۰ خانه را ویران کرد و بیش از ۷۰۰ تن را کشت.
زلزله سال ۱۷۲۱ میلادی
در اوایل بامداد یکشنبه ۲۸ جمادی الثانی ۱۱۳۳ قمری، زمینلرزه‌ی بزرگی منطقۀ تبریز را لرزاند و دست کم ۴۰۰۰۰ تن را کشت. در خود تبریز لرزه حدود سه چهارم خانه‌ها را ویران کرد و بیشتر ساختمان‌های بزرگتر، اگرچه فرونریختند اما آسیب‌های اساسی دیدند. به نظر می‌رسد ویرانی از نزدیکی تبریز به سوی جنوب شرقی گسترش داشته است، به طوری که از شبلی گذشته و تا آنسوی قره بابا ادامه یافته است.
این رخداد، سنگریزش‌های بسیاری به راه انداخت و با یک شکستگی گسله همراه بود که در درازای دست کم پنجاه کیلومتر، از تکمه داش تا نزدیکی تبریز ادامه داشت. این شکستگی گسلی در سال ۱۸۰۹ میلادی در شبلی هنوز قابل مشاهده بوده است. همچنین بخشی از اثر گسلهای که به نظر می‌رسد با این زمینلرزه در پیوند بوده است را امروزه می‌توان بر روی زمین دید. شدت این لرزه به گونه‌ای بوده که تا قزوین نیز احساس شده است.
بزرگی این زلزله بر اساس مطالعات دیرینه لرزه شناسی و ساختاری حدود ۷٫۶ ریشتر در مقیاس بزرگای گشتاوری تخمین زده شده است.
زلزله سال ۱۷۸۰ میلادی (۸ ژانویه)
به دنبال یک پیشلرزه‌ی نیرومند، زمین لرزه‌ی فاجعه باری در شب جمعه ۲۹ ذیحجه ۱۱۹۳ در منطقه تبریز رخ داد. این لرزه شهر را تقریباً به تمامی ویران کرد و حدود ۴۰۰ روستا، از جمله مرند، تسوج و ایرانق را در هم کوبید. در خود تبریز همه‌ی ساختمان‌های عمده، که در اثر لرزه‌های پیشین سست شده بود، ویران شد و همه‌ی خانه‌های شخصی و همچنین دژ و باروی شهر به تمامی ویران گشت. شعاع ویرانی به تفاوت ۷۰ تا ۱۲۰ کیلومتر از تبریز داده شده است. در بیرون از این فاصله، در خوی، سلماس، ارومیه و گونایی، ساختمان‌ها آسیب دید اما تلفات جانی به بار نیامد.
در این زمینلرزه شمار بزرگی از مردم جان باختند که برخی از برآوردها تلفات را تا بیش از ۲۰۰۰۰۰ تن دانسته‌اند! شمار کشته شدگان احتمالاً پیرامون ۵۰۰۰۰ تن بوده است. در این میان پسر فرمانروای تبریز، فضلعلی بیگ دنبلی نیز بود که به همراه حدود ۷۰۰ تن از ملازمان و مستخدمانش در اثر فروریختن کاخ کشته شدند.
پس از این زلزله، شهر تبریز به تدریج بر همان جایگاه پیشین دگرباره ساخته شد. خانه‌های تازه را کوتاه، بدون طبقۀ بالا و با استفاد‌ی بیشتر از چوب ساختند. حتی کاخ فرمانروا نیز با مهاربندی چوبی ساخته شد و شیوه‌ی ساختمانی تازه‌ای به نام تخته پوش کاربرد گسترده‌ای یافت.
بررسی ساختاری زمینلرزه ۱۷۸۰ میلادی تبریز
زمین لرزه با یک شکستگی گسلی همراه بود که دست کم شصت کیلومتر درازا داشت و از همایگی شبلی در جنوب شرق تا نزدیکی مرند در شمال باختر کشیده شده بود (گسل شمال تبریز). بررسی‌های امروزی نشان می‌دهد که گسلش از شمال شرق تبریز، در تپه‌های پای کوه سرخاب (عون بن علی، عینالی) به درازای حدود ۴۵ کیلومتر با روندی به سوی جنوب شرقی تا شبلی کشیده می‌شد.
در عینالی شکستگی گسلی به پهنای دو متر که در درازای دوازده کیلومتر با روندی به سوی جنوب شرقی کشیده می‌شود، توصیف شده است. در حالی که در سوی شمال غربی تبریز شکستگی به صورت یک پرتگاه گسلی (اسکارپ) با طول ۱۵ کیلومتر و به ارتفاع ۴ تا ۱۰ متر توصیف شده است که رو به جنوب غرب دارد و با رنگ خاکستری خود به سادگی بازشناخته می‌شود و در راستای شمال غربی کشیده شده است (مؤلفه‌ی معکوس گسل تبریز قابل استنباط است).
در منطقه‌ی کم ارتفاع غرب تبریز، خاک دچار روانگی شد و گل از زمین بیرون زد. در اثر لرزه، چشمه‌ها و قنات‌ها خشکید و روانه‌های جدید آب در جاهای دیگری جریان یافت. در حدود دوازده کیلومتری شرق تبریز نیز، زمینلرزه سبب پدیداری لغزش و فروریزش گسترده‌ای در ناحیۀ بزرگی از سبزه‌زاران شد. پسلرزه‌های این رخداد فاجعه بار لرزه‌ای، تا سه یا چهار سال و شاید مدتی بیشتر در فواصل کوتاه از یکدیگر حس می‌شد. این زمینلرزه مسبب ویرانی همه‌ی ساختمان‌های تاریخی در شهر تبریز است.
بزرگی این زمینلرزه با مطالعات ساختاری و باستان شناسی حدود ۷٫۷ ریشتر در مقیاس بزرگای امواج سطحی برآورد شده است.
زلزله سال ۱۷۸۶ میلادی (اکتبر)
زمین لرزه‌ی بزرگی در منطقه‌ی زیلبیرچای مرند روی داد. در جنوب شرقی مرند و در سرتاسر منطقۀ صوفیان تا تبریز روستاها ویران شد و در غرب شهر، لرزه چندین کوی را کاملاً ویران کرد. در تبریز بسیاری از خانه‌هایی که پس از زمینلرزه‌ی ۱۷۸۰ میلادی دگرباره ساخته شده بود فروریخت. لرزه به گونه‌ای گسترده تا اچمیادزین و ایروان حس شد.
زلزله سال ۱۸۰۷ میلادی (۱۱ ژوئیه)
لرزه‌ی ویرانگری در تسوج تقریباً تمامی این شهر، بازار و اماکن عمومی را ویران کرد. دامنه‌ی آسیب‌ها تا منطقه‌ی سلماس گسترده بود، اما حد گسترده‌ای که زمین لرزه در آن حس شد چندان دور نبود.
زلزله سال ۱۸۱۹ میلادی
رشته‌ی درازی از لرزه‌ها در شهر تبریز خانه‌های بسیاری را ویران کرد.
زلزله سال ۱۸۵۶ میلادی (۴ اکتبر)
این رخداد بزرگترین لرزه از یک رشته لرزه‌های کوچکی بود که در منطقه‌ی تبریز حس شد ولی آسیبی نرساند. با این وجود، این رویداد که لرزه سنجی به نام کاچاتوره را به کار انداخت، با تفصیل توسط خانیکوف بررسی شد. وی با استفاده از این لرزه‌ها نقشه‌ای از خطوط هملرز را ترسیم کرد. این نقشه (تصویر فوق)، در ایران نخستین کوشش علمی جهت تعیین رومرکز زلزله بود.
منابع:
- پایان نامه‌های رشته تکتونیک دانشگاه تبریز
- کتاب تاریخ زمینلرزههای ایران
- گزارشات مانوئل بربریان
