کانسارهای تیپ پورفیری عبارتند از ذخایر معدنی که در توده‌های پورفیریتیک کم عمق و یا در سنگ‌های دربرگیرنده‌ی آنها ایجاد می‌شوند. واژه‌ی پورفیری در سنگ‌های آذرین به بافتی گفته می‌شود که درشت بلورهایی همچون کوارتز و فلدساپ در زمینه‌ی ریز بلور سیلیکاته پراکنده هستند.
خصوصیت شاخص کانسارهای پورفیری خردشدگی سنگ‌های میزبان و عمدتاً آلتراسیون سنگ دیواره است. مهمترین این ذخایر، کانسارهای مس پورفیری هستند که ذخیره‌ی آنها از حدود ۱۰ میلیون تن تا چندین بیلیون تن و عیار ۰٫۲ تا ۲ درصد برای مس و چند صدم تا چند دهم برای مولیبدن و حضور عناصر با ارزشی همچون طلا، نقره و فلزات پایه به عنوان محصول فرعی در آنها می‌باشد.
کانسارهای پورفیری در امتداد کمربندهای ولکانو – پلوتونیکی کالک آلکالن مرتبط با فرایندهای فرورانش نهشته شده‌اند. آب زدایی ورقه‌های اقیانوسی فرورانده شده منجر به تولید حجم عظیمی از سیالات می‌گردد.
بیشتر بخوانیم:
- نحوه‌ی تشکیل سنگ طلا و روش‌های تشخیص آن
- طلا را در چه سنگ‌هایی می‌توان پیدا کرد؟
- کتاب مدل کانسار مس پورفیری
سپس این سیالات باعث ایجاد فرایند متاسوماتوز در گوشته‌ی بالای خود شده و تولید یک ماگمای گرانیتی تکامل یافته از یک ماگمای بازالتی آب دار غنی شده از فلزات را به ارمغان می‌آورند. ماگماهای گرانیتی نیز در نهایت کانسارهای پورفیری را به وجود می‌آورند.
در ادامه به بررسی دو نوع اصلی کانسارهای مس پورفیری بر اساس موقعیت تکتونیکی و سنگ‌های همراه آنها در کمان اصلی می‌پردازیم:
کانسارهای مس پورفیری مونزونیتی (مولیبدن دار)
کانسارهای مس پورفیری نوع مونزونیتی همراه با سنگ‌های مونزونیتی و گرانودیوریتی با بافت پورفیریتیک کالک آلکالن واقع در کمان‌های ماگمایی در حاشیه قاره‌ها یافت می‌شوند. ماگمای کالک آلکالن که از ذوب بخشی پوسته اقیانوسی زون فرورانش به وجود می‌آید، ضمن بالا آمدن به دلیل آغشتگی با سنگ‌های مسیر، تغییراتی در ترکیب شیمیایی آن رخ می‌دهد. به همین دلیل میزان سیلیس، عناصر آلکالی و مولیبدن کانسارهای مس پورفیری واقع در حاشیه قاره‌ها بیش از جزایر قوسی است؛ و بالعکس، میزان طلای کانسارهای جزایر قوسی بیشتر می‌باشد.
بررسی‌های به عمل آمده در خصوص کانسارهای مس پورفیری نشان می‌دهد ذخایر مس پورفیری با عیار طلای بالا نزدیک به زون فرورانش و در مناطق با ضخامت کم پوسته‌ی قاره‌ای تشکیل شده‌اند؛ در حالی که ذخایر با مولیبدن بالا در بخش‌های با ضخامت پوسته قاره‌ای بیشتر شکل گرفته‌اند.
از جملۀ این ذخایر، کانسار مس سرچشمه در رفسنجان می‌باشد. این کانسارها به شکل انتشاری – رگچه‌ای بوده و کانی‌های اقتصادی مهم آن کالکوپیریت، بورنیت و مولیبدنیت با عیار معدنکاری ۰٫۳ تا ۲ درصد می‌باشد.
براساس مطالعات ایزوتوپ‌های روبیدیوم و استرانسیوم، ماگمای اولیه کانسارهای مس پورفیری حاشیه قاره‌ها تحت تأثیر آغشتگی پوسته قاره‌ای قرار گرفته و میزان ایزوتوپ استرانسیوم اولیه آنها از کانسارهای پورفیری زون فرورانش جزایر قوسی بیشتر است. زون‌های آلتراسیون پتاسیک، پروپلیتیک، آرژیلیک و سرسریتیک در این کانسارها یافت می‌شود.
کانسارهای مس پورفیری دیوریتی (طلا دار)
کانسارهای مس پورفیری نوع دیوریتی همراه با سنگ‌های دیوریتی – تونالیتی کالک آلکالن واقع در جزایر کمانی مرتبط با زون‌های فرورانشی یافت می‌شوند. در نوع دیوریتی، میزان منیزیم، آهن و کلسیم محلول افزایش یافته ولی مقدار سیلیس، پتاسیم و سولفور کاهش می‌یابد. به دلیل پایین بودن مقدار سولفیدها، زون کوارتز – سریسیت – پیریت در نوع دیوریتی نسبتاً محدود است.
در سیستم نوع دیوریتی عمدتاً دو زون پتاسیک و پروپیلیتیک یافت می‌شوند و ذخیره در زون پتاسیک پیروپیلیتیک قرار دارد. محصول جانبی این کانسارها طلاست؛ درصورتیکه در نوع مونزونیتی محصول جانبی مولیبدن است. عیار مس در نوع دیوریتی کمتر است. بالا بودن فشار گاز اکسیژن در محلول ماگمایی موجب می‌شود که طلا در مرکز سیستم متمرکز شود. بالا بودن مقدار مگنتیت و انیدریت، دلیل بر بالا بودن اکسیژن محلول ماگمایی است. به عنوان مثال کانسارهای مارکوپر، سیپالای و باسای (هر سه در فیلیپین).
منابع:
نویسنده:
من فارغ التحصیل زمین شناسی از دانشگاه تبریز هستم؛ عاشق پژوهش در علوم زمین 😉
سلام و عرض احترام و ادب خدمت شریف شما استاد برجسته و بزرگوار و عالم و فرزانه.
اگر در مورد ذخایر یا کانسارهای إسکارن مطلب، کتاب یا جزوه و پاورپوینت یا…. دارید لطفاً در سایت قرار بدهید. باتشکر.