شهاب سنگها یا شخانهها بخشی از منظومهی شمسی هستند (احتمالاً قطعاتی از سیاره مانندهای متلاشی شده) که بر روی زمین افتادهاند و به طور کلی از نظر ساختار و ترکیب شیمایی انواع مختلفی دارند. گمان میرود میلیونها شهاب سنگ به اندازههای مختلف در منظومه شمسی حضور داشته باشد. گسترهی شهاب سنگها در منظومه شمسی به میلیاردها ذره از ریزترین ذرات غبار تا شخانههایی که چندین کیلومتر قطر دارند میرسد؛ مشروط بر اینکه سیاره مانندها را هم که از بسیاری جهات شبیه شهاب سنگها هستند، به حساب آوریم.
مواد شخانهای پیوسته بر روی زمین فرو میریزند، بخش اعظم این مواد به شکل غبار است که جز با ابزار خاص قابل تشخیص نیستند. تخمین زده شده که نرخ فروریزش شهابی سالانه بین ۳۰۰۰۰ تا ۱۵۰۰۰۰ تُن باشد. دانش ما از ترکیب این اجرام آسمانی، از شهاب سنگهای بزرگتر و شگفت انگیزتر که به زمین فرو میافتند و یا از اجسامی که از روی مشخصات ویژهای میتوان آنها را از سنگهای زمینی تمییز داد، به دست میآید.
بیشتر بخوانید:
- روشهای ساده برای شناسایی و تشخیص شهاب سنگ
- آموزش شکار سنگهای آسمانی: چگونه شهاب سنگ پیدا کنیم؟
- راهنمای تعیین قیمت شهاب سنگ و خرید و فروش
شهاب سنگها اساساً از یک آلیاژ آهن و نیکل، یک فاز سیلیکاتی که بیشتر اولیوین یا پیروکسن است، کانی سولفید آهن ترولیت و یا مخلوطی از اینها ساخته شدهاند. تاکنون شهاب سنگی که شبیه به سنگهای رسوبی یا دگرگونی باشد دیده نشده است. سیستمهای طبقه بندی بسیاری برای آسمان سنگها ارائه شده است، اما به طور کلی میتوان آنها را به انواع زیر تقسیمبندی کرد. در ادامه به بررسی انواع شهاب سنگ با عکس میپردازیم.
۱- سیدریتها یا شهاب سنگ های آهنی (به طور متوسط دارای ۹۸% فلز)
سیدریتها (Siderite) عمدتاً از یک یا دو فاز فلزی آهن – نیکل (Ni معمولاً بین ۴ تا ۲۰ درصد، و به ندرت بیشتر) و عموماً با کانیهای فرعی ترولیت FeS و شریبرزیت (Fe, Ni, Co)3P و گرافیت تشکیل شدهاند. کانیهای دابریلیت (Fe Cr2S4)، کوهینیت (Fe3C) و کرومیت (FeCr2O4) نیز به ندرت در آنها دیده میشوند. این کانیهای فرعی به صورت دانههای کوچک مدوّر و یا لایهای که در میان فلز پراکنده هستند، حضور دارند. فلز عموماً ساختار مشخصی موسوم به شکلهای ویدمن اشتاتن از خود نشان میدهد که برای پدیدار شدن آن باید سطح صیقلی شهاب سنگ را با محلول الکلی از HNO3 مالش داد. این ساختار از لایههایی از کاماسیت با حاشیهای از تائنیت تشکیل میشود.
شهاب سنگهای آهنی خود به سه دستهی زیر تقسیمبندی میشوند:
اکتاهیدریتها
اُکتاهیدریتها (Octahedrite) که رایج ترین نوع از شهاب سنگهای آهنی هستند، به دستهای گفته میشود که دارای ساختار ویدمن اشتاتن هستند (خطوط در هم در تصویر فوق که به آنها لاملا گفته میشود)؛ نامگذاری این شهاب سنگها به این دلیل است که به موازات سطوح هشت وجهی بلور همگن اولیهی آهن و نیکل قرار دارند (عبارت اکتا یک پیشوند به معنی عدد هشت است). این ساختار شاخص اکسولوشن ساب سولیدوسِ آلیاژی است که از دمایی بالا به کندی سرد شده است. اکتاهیدریتها را میتوان بر اساس ساختار (ابعاد لاملاها) و درصد نیکل به دستههای مختلف زیر تقسیم کرد:
- اکتاهیدریت بسیار دانه درشت: عرض لاملاها بزرگتر از ۳٫۳ میلیمتر و ۵ تا ۹ درصد نیکل؛ نماد دستهبندی: Ogg
- اکتاهیدریت دانه درشت: عرض لاملاها بین ۱٫۳ تا ۳٫۳ میلیمتر و ۶٫۵ تا ۸٫۵ درصد نیکل؛ نماد دستهبندی: Og
- اکتاهیدریت دانه متوسط: عرض لاملاها بین ۰٫۵ تا ۱٫۳ میلیمتر و ۷ تا ۱۳ درصد نیکل؛ نماد دستهبندی: Om
- اکتاهیدریت دانه ریز: عرض لاملاها بین ۰٫۲ تا ۰٫۵ میلیمتر و ۷٫۵ تا ۱۳ درصد نیکل؛ نماد دستهبندی: Of
- اکتاهیدریت بسیار دانه ریز: عرض لاملاها کوچکتر از ۰٫۲ میلیمتر و ۷ تا ۱۸ درصد نیکل؛ نماد دستهبندی: Off
- اکتاهیدریت پلسیتی: کاماسیتهای سوزنی؛ ساختار مابین اکتاهیدریت و آتاکسیت؛ ۹ تا ۱۸ درصد نیکل ؛نماد دستهبندی: Opl
هگزاهیدریتها
هگزاهیدریتها (Hexahedrite) به شهاب سنگهای آهنی گفته میشود که تقریباً به طور کامل از کاماسیت (آلیاژی از آهن و نیکل با حدود ۶% نیکل) تشکیل شدهاند. میزان نیکل هگزاهیدریتها کمتر از اکتاهیدریتها است. میزان نیکل این دسته از شهاب سنگها معمولاً بین ۵٫۳ تا ۵٫۸ درصد است. دلیل نامگذاری آنها به خاطر داشتن ساختار مکعبی شش وجهی است (هگزا: پیوشندی به معنی عدد هشت).
هگزاهیدریتها در بُرش، به جای ساختار ویدمن اشتاتن، خطوط نویمان (Neumann lines) از خود نشان میدهند. ساختار نویمان به خطوط موازی گفته میشود که به صورت دستهای، یکدیگر را با زوایای مختلف قطع میکنند و نشان دهندهی شوک و ضربهی شدید و ناگهانی به شهاب والد اولیه هستند. نام این خطوط از روی دانشمندی به نام یوهان نویمان گرفته شده است که در سال ۱۸۴۸ برای نخستین بار این نوع شهاب سنگ را کشف کرد.
آتاکسیتها
آتاکسیت (Ataxite) به شهاب سنگهایی گفته میشود که از بیش از ۱۴% نیکل که بیشتر از تائنیت (آلیاژی از آهن و نیکل با حدود ۳۰% نیکل) تشکیل شدهاند. واژه آتاکسیت در یونانی به معنای “بدون ساختار” میباشد و نامگذاری این دسته از شخانههای آهنی نیز به همین دلیل است. آتاکسیتها در میان شهاب سنگهای آهنی دارای بیشترین مقدار نیکل هستند و همانند هگزاهیدریتها از خود ساختار ویدمن اشتاتن نشان نمیدهند. در واقع ساختار مدکور خاص اکتاهیدریتها است. البته آتاکسیتها نیز لاملاهای میکروسکوپی از جنس کاماسیت دارند که با چشم غیرمصلح نمیتوان آنها را مشاهده کرد، و به همین خاطر در ساختار آنها نقشی ندارد.
۲- سیدرولیتها یا شهاب سنگهای سنگی آهنی
سیدرولیتها (Siderolite) یا شاخههای سنگ آهنی که از آلیاژ آهن و نیکل و سیلیکات به نسبت تقریباً مساوی تشکیل شدهاند (به طور متوسط ۵۰% فلز، ۵۰% سیلیکات) را میتوان به دو گروه مشخص با ترکیب شیمیایی و کانیایی متفاوت تقسیم کرد:
پالاسیتها
پالاسیتها (Pallasite) از زمینهای پیوسته از آهن و نیکل تشکیل شدهاند. این زمینهی پیوسته، دانههایی از اولیوین (از نوع پریدوت یا همان سنگ زبرجد) که شکل شفاف و بلوری خوبی دارند را احاطه کرده است. ساختار ویدمن اشتاتن در زمینهی فلزی این شهاب سنگهای سنگی آهنی قابل مشاهده است. در شهاب سنگهای پالاسیت، کانیهای فرعی مانند شری برزیت، ترویلیت، کرومیت، پیروکسن و برخی کانیهای فسفاته نیز وجود دارد.
پالاسیتها بر اساس ترکیب ایزوتوپی اکسیژن، ترکیب آهن و ترکیب سیکیلات به ۴ گروه زیر تقسیم میشوند:
- پالاسیتهای گروه اصلی (نماد گروه PMG)
- پالاسیتهای شبه گروه عقابی (نماد گروه PES)
- پالاسیتهای شبه گروه پیروکسن (نماد گروه PPX)
- پالاسیتهای گروهبندی نشده (نماد گروه P-ung)
مزوسیدریتها
مزوسیدریتها (Mesosiderite) دستهای از شهاب سنگهای سنگی – آهنی با فاز فلزی ناپیوسته هستند و فاز سیلیکاتی آنها نیز بیشتر فلدسپاتِ پلاژیوکلاز و پیروکسن میباشد. گاهی اوقات اولیوین نیز به عنوان کانی فرعی در آنها یافت میشود. مزوسیدریتها را میتوان بِرِشهایی (Breccia) با بافت نامنظم به حساب آورد. سیلیکاتها و فلز اغلب به صورت تودهای، کلوخهای و یا به صورت هم رشدی در کنار یکدیگر قرار میگیرند. مزوسیدریتها بسیار کمیاب و معمولاً جزء بزرگترین شهاب سنگهای یافت شده هستند.
۳- آئرولیتها یا شهاب سنگهای سنگی
آئرولیتها (Aerolite) فراوانترین دسته از شهاب سنگها هستند، به طوریکه بیش از ۸۰% از شهاب سنگها از این نوع هستند. آئرولیتها به خاطر نداشتن آهن و نیکل و یا مقدار بسیار کم این دو عنصر معمولاً خاصیت مغناطیسی ندارند. و بنابراین راههای تشخیص این شهاب سنگها متفاوت میباشد.
آئرولیت ها بر مبنای بافت به دو گروه زیر تقسیم میشوند:
کندریتها
نام گذاری کندریتها (Chondrite) به خاطر حضور کندرول (کندریول، کندری) است اجسامی کوچک و گرد بوده (با قطر متوسط یک میلیمتر) و بیشتر از اولیوین یا پیروکسن تشکیل شدهاند. از آنجا که کندرولها هرگز در سنگهای زمینی دیده نشدهاند، به نظر میرسد که حضور آنها منحصر به این شهاب سنگها باشد. بنابراین از نظر منشأ، این شهاب سنگها حائز اهمیت هستند. ترکیب متوسط کندریتها حدود ۴۰% اولیوین، ۳۰% پیروکسن، ۵%-۲۰% آلیاژ آهن و نیکل، ۱۰% پلاژیوکلاز و ۶% ترولیت است.
کندریتهای کربن دار
گروهی از کندریتها بنام کندریتهای کربن دار، در میان شهاب سنگها منحصر به فرد میباشند. زیرا اکثراً از سیلیکات آبدار آهن و منیزیم (سرپنیتن یا کانیهایی شبیه کلریت) تشکیل گردیده و تا ۱۰% وزنی دارای ترکیبات کمپلکس آلی میباشند.
منشأ این ترکیبات آلی و اینکه بقایای ارگانیسمهای فرازمینی بوده یا محصول سنتزهای غیربیولوژیکی میباشند، بیش از یک قرن مورد بحث بوده است. در هر حال تحقیقات اخیر به خصوص مطالعات انجام شده بر روی شهاب سنگ مارکیسون (Murchison) که در سال ۱۹۶۹ در استرالیا بر زمین افتاد، منشأ غیربیولوژیکی ترکیب آلی را شدیداً مورد تأیید قرار میدهد. به تازگی نیز گروهی از پژوهشگران موفق به کشف ملکولهای قندی در تعدادی از شهاب سنگها شدهاند، و معتقدند که این ترکیبات کاملاً بیولوژیکی هستند.
آکندریتها یا ناکندریتها
آکندریتها (Achondrite) گروه متفاوتی از شهاب سنگهای سنگی میباشند که کندرول نداشته و معمولاً از کندریتها متبلورتر هستند. بسیاری از ناکندریتها از نظر ترکیب و بافت مشابه سنگهای آذرین زمینی هستند و بنابراین احتمالاً از یک مذاب سیلیکاتی متبلور شدهاند.
۴- تکتیتها یا شهاب سنگهای شیشهای
تکتیتها (Tektite) اجسامی اسرار آمیز هستند که از یک شیشهی غنی از سیلیس (به طور متوسط حدود ۷۵% از SiO2) که شبیه اوبسیدین بوده اما از اوبسیدینهای زمینی از نظر ترکیب و بافت تفاوت دارد، تشکیل یافته و شهاب سنگ به حساب میآیند. ترکیب شیمیایی آنها غیرعادی است و از مقادیر زیادی سیلیس همراه با مقادیر اندکی منیزیم و سدیم تشکیل شدهاند. این ترکیب شبیه به معدودی از گرانیتها و ریولیتها و همچنین بعضی از سنگهای رسوبی غنی از سیلیس است.
تکتیتها عمدتاً به صورت اجرام گرد و کوچکی (حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ گرمی) و حتی گاهی در مناطقی یافت میشوند که منشأ آتشفشانی در آن منطقه نامحتمل است. تکتیتها بر خلاف شخانهها، در حال سقوط مشاهده نشدهاند. برخی از پژوهشگران آنها را ناشی از برخورد ستارههای دنبالهدار یا شهاب سنگهای غول آسا با زمین میدانند.
منابع:
- کتاب اصول ژئوشیمی نوشتهی فرید مر
- Meteorite.com
- geology.com
- wikipedia
سلام من موقع چاه کندن در یک زمین زراعی چند عدد سنگ مشکی براق پیدا کردم که شبیه سنگهای داخل صفحه هستند وقتی نزدیک آهنربا میکنی به آهنربا میچسبه توی اون زمین زرات ریزی بود که مثل طلا برق میزد وقتی به اسید زدم رنگشون براق تر شد چگونه میشه بدونیم سنگها شهابسنگ هست یا نه
سلام من داخل زمین کشاورزی یک مدل سنگ پیدا کردم سبز رنگ به صورت گداخته اما وزن بسیار سبک وسختی بسیار ضعیف که با دست میشکنند وداخلش مثل اینکه از طلا ریخته باشی زرد رنگه وحفره داره .حجمش هم اندازه یه لیوان است ممنون میشم بگید چیه..
سلام من در محله اجدادیمون که مربوط به خیلی سال پیش هست و هیچ پیشرفتی از نظر علمی نداره مقداری سنگ پیدا کردم که شباهتش با شهاب سنگ های سنگی که در صفحه قرار دادید زیاد هست و حتی پوسته گداخته اون هم خطاطی های بیشتری از رنگ قرمز داره میشه راهنماییم کنید
سلام من چند تیکه سنگ دارم که از یک شیشه غنی از سیلیس دارم وزن آنها ۲۰۰الی ۳۰۰گرم دارد که شبیه اوبسیدن و بافتهای تفاوت دارد شبیه عکس بالا که ۵عدد هست /سنگ آتشفشانی که از ? دارم سوراخ های زیادی وبسیار شفاف رگ زرد نارنجی دارد در خدمت شما هستم محسنی
سلام و خسته نباشید من شهاب سنگ مزوسیدریت دارم اگه ممکنه عکسشو براتون ارسال کنم چطور میتونم ارسال کنم ممنونم
سلام عبدالجبار منسنگ شکار بوزن ۵ کیلو وچگالیش ۴.٨۵ خاکه خرمایی دارم وچندین نوع دیگه بی زحمت راهنمایی بفرمیید
ممنوع واقعان برای مردم کمک بزرگی است
کدوم گروه در بررسی های تاریخچه زمین مهم تر هستش؟
سلام و عرض ادب.
سنگی پیدا کردم که ظاهراً مشکی بود ولی دقت که میکنم قرمز پررنگ است. هر وقت نور به سنگ تابیده میشود رنگهای زیادی دیده میشود که زیبایی خاصی پیدا میکند. به شخصی نشان دادم گفت این شیشه است که تا مدتی پیش کارخانه های تولید شیشه به عنوان زباله دور میریخته. ولی سئوال من این است .زباله شیشه بستر دارد. یا همین سنگ یا شیشه چرا جذب قوی آهنربا دارد. سپاسگذارم
سلام . سنگ قرمز رنگ به اندازه طالبی اما مکعبی با لبه های گرد نامتعادل وسطح تقریبا صاف و قسمتهایی سوخته مشکی مثل نوک مداد ، (انگار بامداد سیاه روی سنگ و رنگ بزنیم , ..) به این شکل هست وبانور سیاهی کمرنگ وکمرنگتر میشه وهمچنین فوق العاده سنگین هست انگار درونش چیزیه که اینچنین چندین برابر سنگین تراز تمام سنگها وفلزاتی که دیدم هست.با نور سطح سنگ ،اکسیدمیشه ، وسنگ نیمه داغ هست ، سنگ دمای بیشتر از دمای بدن انسان را دارد ، ۴۰ درجه . پوسته سنگ دمادارد. آیا سنگ شهاب سنگ هست؟