علم معدنکاری و صنایع وابسته به آن در کشور ایران سابقهای طولانی دارد. وجود آثار فعالیتهای معدنی و ذوب فلزات در نواحی مختلف نشان دهنده سابقه طولانی معدنکاری در ایران و شناخت ایرانیان از علوم مربوطه است. صدها نام به جای مانده از روزگاران گذشته مانند آهنگران، کوه زر، زرشوران، کوه سرمه، کوه نقره و طالمسی (تلفیق عبارات طلا و مس) گواه این مدعاست.
در بسیاری از معادن فعلی ایران آثار معدن کاری قدیمی وجود دارد. از جمله این معادن میتوان معادن سرب و روی نخلک در حوالی انارک، معدن مس عباس آباد در حوالی شاهرود، معدن سرب آهنگران در حوالی ملایر، سرب و روی ایرانکوه در نزدیکی اصفهان و معدن سرب و روی نمار در حوالی ده نمار از توابع بلده را نام برد.
بیشتر بخوانیم:
- تاریخچه معدنکاری در جهان
- مروری بر فرایند پی جویی و اکتشاف معدن
- انواع روشهای استخراج کانسارها از معادن
همچنین جالب توجه است که تعدادی از کانیها و مواد معدنی نیز در ارتباط با ایران و به اسم دانشمدان ایرانی نامگذاری شدهاند. مهمترین این کانیها عبارتند از:
- بیرونیت (به افتخار ابوریحان بیرونی)
- آویسینیت (به افتخار ابن سینا)
- ایرانیت (به پاس مهمان نوازی ایرانیان)
- انارکیت (کشف در بخش انارک اصفهان)
قدمت استخراج معادن و متالورژی در ایران
معدنکاری باستانی که در اصطلاح معدنکاران شدادی نیز گفته میشود، به طور سنتی در هزاره چهارم پیش از میلاد و حتی قبل از آن در سرزمین ایران انجام میشده است. بازماندهی چوبهای مورد استفاده برای کورههای ذوب شدادی در چند ناحیه کرمان آزمایش شده و قدمت آن را با روش رادیوکربن حدود ۵۰۰۰ سال پیش از میلاد به دست آوردهاند.
کورههای قدیمی ذوب فلزات و سربارههای باقیمانده از آنها دلالت بر فعالیت بی وقفه معدنکاری در مقیاس وسیع در فلات ایران دارد. کورههای ذوب و سربارههای باقیمانده آنها از دامنه رشته کوههای زاگرس در غرب، و البرز در شمال گرفته تا اعماق کویر یزد، و از دامنه رشته کوههای بلوچستان همراه با سربارههای معدن مس چهلکوره واقع در ناحیه کراوه و معادن متروکه مس بین ناحیه خارستان و بیدستر تفتان گرفته تا کوههای مرکزی ایران دیده میشوند.
شواهد دیرین شناسی نشان میدهد که شمال و مرکز ایران قدیمیترین مناطق متالوژنی در دنیای قدیم بودهاند و ساکنان فلات ایران جزو اولین اقوامی بودهاند که فلزات را کشف کردهاند.
معدنکاران ایرانی در استخراج مواد مهارت خاصی داشتهاند. دلیل این ادعا وجود شبکه وسیع حفاریهای زیرزمینی معدن فیروزه نیشابور است که طی چندهزار سال به وجود آمده و در بعضی مواقع برای پیشگیری از ریزش آن از ستونها و داربستهایی استفاده شده است که امروزه مایه حیرت اهل فن میباشد.
آثار سفالینه و سنگینههای کشف شده در برخی معادن باستانی، نشان دهنده قدمت صنعت معدن کاری در ایران پیش و پس از اسلام است. با استفاده از این ابزار کشف شده میتوان تاریخچه معادن را شناسایی و تاریخ شروع به کار این حرفه را در کشور تعیین کرد.
معدنکاری در سیلک
تپه سیلک، یکی از قدیمیترین سکونتگاهها در فلات ایران است که قدمت آن به هزاره ششم قبل از میلاد میرسد. این تپه در پنج کیلومتری غرب کاشان و سر راه فین قرار دارد. کاوشهای تپه سیلک به وسیله یک هیأت فرانسوی به سرپرستی گیرشمن در سال ۱۹۳۳ انجام شده است که از طرف موزه لوور مأموریت داشتهاند. در سیلک بهتر از سایر نقاط ایران میتوان آثار نحوه زندگی انسانهای ماقبل تاریخ ایران و نیز سیر تکاملی پیشرفت فرهنگی آنها را مشاهده کرد. در سیلک، آثار دورانهای مختلف تکامل بشر اولیه کشف شدهاند. آثار کشف شده نشان میدهد که کشاورزی اولیه، گلهداری و استفاده از فلزات در این محل بیش از سایر نقاط ایران انجام میگرفته است.
در سیلک، قدیمیترین آثار مسی متعلق به ۴۱۰۰ سال پیش از میلاد کشف شده است که به روش سرد چکشکاری شدهاند. از این واقعیت چنین استنباط میشود که در سیلک گذر از عصر حجر به عصر فلزات در هزاره پنجم پیش از میلاد صورت گرفته است. عدم کشف کورههای ذوب مس متعلق به آن دوران و همچنین شکل ابزارهای کشف شده مؤید این نظریه است که ابزارآلات ساخته شده در آن دوران در اثر چکشکاری مس آزاد ساخته شدهاند.
همچنین در سیلک، آثار مربوط به عصر مفرغ (اواخر هزاره چهارم تا هزاره دوم پیش از میلاد، یعنی تا قبل از عصر آهن)، از جنس مس و مفرغ از جمله سنجاق، دستبند، قلاب کمر و … کشف شده است.
متالورژی در قزوین
از بررسی آثاری که از تپه زاغه (در سگزآباد قزوین) به دست آمده و نیز برداشتی که از نحوه زندگی ساکنان آن منطقه شده است، چنین استنباط میشود که ساکنان آن از نظر دامداری، کشاورزی و زندگی در ساختمانهای گلی جزو پیشرفتهترین اقوام فلات ایران بودهاند. زیرا در این منطقه از جمله قدیمیترین روشهای احیای سنگ مس و نیز ذوب و ریختهگری مس کشف شده است که متعلق به ۴۹۰۰ سال پیش از میلاد میباشد. چون آثار کشف شده مبتنی بر وجود کارگاههای متالورژی در سگز آباد، قدیمیتر از آثار پیدا شده در سیلک است. لذا احتمال میرود اولین متالورژیستهای ایرانی، نخستین تجارب عملی خود را در این محل به دست آورده باشند.
متالورژی در دامغان
ناحیه دیگر در متالورژی ایران قدیم، تپه حصار در حوالی دامغان در ۳۶۰ کیلومتری تهران بوده است. ساکنان این منطقه همانند مردم سیلک به ساختن زیورآلات و ابزار مسی مانند خنجر، سنجاق، میخ و میله تسلط داشتهاند. ابزارهای مسی کشف شده در این منطقه از مس خالص طبیعی میباشد. همچنین در این منطقه اشیای مفرغی نیز پیدا شده است که متعلق به ۳۶۰۰ تا ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد میباشند. به استناد آثار کشف شده، میتوان این دوره را آغاز عصر مفرغ در ایران به شمار آورد.
در اواسط هزاره چهارم قبل از میلاد، گویا مردم تپه حصار نیز به روشهای ذوب و ریختهگری مس در کارگاههای مسگری آشنا بودهاند. بنابراین احتمالاً این منطقه نیز میتواند در زمینه متالورژی جزو پیشرفتهترین نقاط ایران قدیم به شمار آید.
پیشینه صنعت مس در کرمان
از قدیمیترین مراکز تولید مس در ایران «تل ابلیس» واقع در ۸۰ کیلومتری جنوب غربی کرمان، «تپه یحیی» واقع در ۲۲۵ کیلومتری جنوب کرمان، «خبیص کرمان» (شهداد کرمان) واقع در حاشیه غربی کویر لوت و «تل آتشی» در نزدیک بم هستند.
در بین قطعات سفالینی که از طبقات اول و دوم تل ابلیس در کرمان جمعآوری شده، تعدادی از نمونهها دارای بقایای رنگ مس بودهاند. چنین به نظر میرسد که این آثار حاصل از ذوب فلزات باشند. نتایج آزمایشهای رادیوکربن بر روی این نمونهها مشخص کرد که مربوط به تودههای سفالین ذوب فلز و به قدمت حدود ۶۰۰۰ سال بودهاند. با توجه به این بررسیها، به نظر میرسد منطقه «تل ابلیس» قدیمیترین محل صنعت ذوب فلز در دنیا بوده است.
در دهههای اخیر در «خبیص کرمان» در بیش از ۲۰ منطقه و در زمینی به وسعت ۶۰ کیلومتر مربع، تودههای سرباره متعلق به کورههای تولید مس، کشف شده است. در این منطقه، کارگاهها و کورههای مسگری برای تولید مس، آن هم از سنگ معدنی یافت شده است. این کورهها به شکل مکعب مستطیل و به ابعاد ۵۰ سانتیمتر و ارتفاعی حدود یک متر بوده و متعلق به هزاره چهارم و یا اواسط هزاره سوم پیش از میلاد میباشند.
معدنکاری در اصفهان
از دیگر مناطق مهم معدنی ایران باستان، طالمسی، مسکنی، انارک و نخلک میباشند. در کاوشهایی که تیلهکوت و همکارانش از این منطقه به عمل آوردهاند، چند توده کوچک سرباره در کنار جاده طالمسی-مسکنی در فاصله ۲٫۵ کیلومتری طالمسی و چند توده سرباره در مسکنی در ۵ کیلومتری طالمسی و نیز کوره کوچکی در نزدیکی معدن نو و تودههای سرباره در فاصله ۲۰ کیلومتری جاده طالمسی-نایین پیدا کردهاند. علاوه بر این، توسط این پژوهشگران یک کارگاه تولید مس در ۷ کیلومتری غرب طالمسی و فاصله یک کیلومتری از جاده کشف شده است.
به طور کلی اشیاء کشف شده در سراسر ایران نشان میدهد که در اکثر نقاط ایران معادن مختلفی وجود داشته و مورد بهرهبرداری قرار گرفتهاند. یک پژوهشگر خارجی که در دوره صدارت میرزا تقی خان امیرکبیر در ایران بوده، در این باره میگوید: “من کشوری را نمیشناسم که از حیث غنای فلزات و مخصوصاً مس به پای ایران برسد. تقریباً در هر استان از ایران، حداقل یک معدن مس وجود دارد”.
منبع: کتاب معدنکاری زیرزمینی
