زمین لغزش یا رانش زمین عبارت است از حرکت توده‌ای از سنگ یا خاک که معمولاً به طور طبیعی و تحت تأثیر عوامل مختلفی به خصوص نیروی جاذبه زمین در دامنه‌های شیب‌دار رخ می‌دهد. این پدیده در محل‌هایی که از مصالح دستی انباشته شده و با این انباشتگی شیب‌دار گردیده نیز صورت می‌گیرد ولی چنین لغزشی با لغزش‌های طبیعی که اغلب اتفاق می‌افتد از نظر عامل به وجود آورنده (عامل انسانی) و وسعت متفاوت می‌باشد.
خسارت‌ها و تلفات ناشی از وقوع زمین لغزش‌ها بسته به وسعت و نزدیکی آن‌ها به مناطق مسکونی و تأسیسات مختلف، می‌تواند متفاوت باشد. زمین لغزش‌ها از جمله پدیده‌های طبیعی هستند که همه ساله در دنیا زیان‌های جانی و مالی هنگفتی به بار می‌آورند و کشورهای مختلف جهان به منظور جلوگیری و کنترل این پدیده طبیعی هزینه زیادی را متقبل می‌شوند. در بعضی از کشورها مانند ترکیه خسارت ناشی از رانش زمین در یک دوره ۳۵ ساله بین سال های ۱۹۹۴ تا ۱۹۵۹ بعد از زمین لرزه‌ها بیشترین هزینه را به اقتصاد این کشور تحمیل کرده است.
زمین لغزش: دلایل وقوع، روش‌های مطالعه و تثبیت آن
رانش زمین در سال ۱۸۹۳ در نروژ با جابجا کردن ۵۵ میلیون متر مکعب خاک دریاچه‌ای به وسعت ۳٫۲ کیلومتر مربع به وجود آورد و در اثر آن ۱۰۰ نفر جان باختند. وقوع زمین لغزش در همین سال در هندوستان سدی به طول ۳ کیلومتر و به ارتفاع ۲۹۵ متر ایجاد کرد. این سد طبیعی یک سال بعد شکسته شد و با رها شدن یک میلیون متر مکعب آب، سیل شهرها و روستاهای واقع در مسیر را ویران کرد.
زمین لغزش‌ها در ایران نیز تاکنون موجب تلفات جانی و مالی فراوانی شده است؛ به عنوان مثال در زلزله‌ی سال ۱۳۶۹ گیلان، رانش‌های زمین موجب کشته شدن ۲۰۰ تن از هموطنانمان شد.
مشخصات زمین لغزش
یک زمین لغزش دارای مشخصات ژئوموفولوژیکی و یا زمین ریخت شناسی ویژه‌ای است که در بازدیدهای صحرایی و یا بر روی عکس‌های هوایی قابل مشاهده است. این مشخصات عبارتند از تاج، پرتگاه (افراز)، سر (رأس)، بدنه اصلی، پهلوها، پنجه و پاشنه زمین لغزش که می‌توانند در رانش انجام شده قابل دیدن باشند ولی در بعضی موارد پهلوهای یک زمین لغزش ممکن است به وضوح دیده نشود و یا اینکه در زیر پوشش گیاهی پنهاد بماند. زمین شناسان و مهندسین عمران در مطالعه‌ی زمین لغزش‌ها با ثبت این مشخصات و سایر خصوصیات زمین شناسی مانند جنس سنگ و یا خاکی که در آن لغزش اتفاق افتاده، سن سنگ‌ها، ابعاد لغزش و وضعیت زهکش‌های موجود در منطقه، شناسنامه زمین لغزش را در برگه‌های مخصوص تیهه می‌کنند. چنین مشخصاتی جهت انجام مطالعات تفصیلی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
انواع زمین لغزش‌ها
به طور کلی زمین لغزش‌ها را می‌توان بر اساس نوع حرکت و مواد، به ۷ دسته‌ی مختلف تقسیم کرد؛ در زیر به مرور هر یک از انواع زمین لغزش می‌پردازیم.
افتادن یا سقوط سنگ (Rock fall)
افتادن سنگ عبارت است از جدا شدن قطعات سنگی در امتداد سطوح شکستگی‌های اصلی که طی آن قسمت‌هایی از توده‌ی سنگ از ارتفاع بالا به پایین سقوط می‌کنند. حرکت قطعات معمولاً سریع انجام می‌شود و سطوح جداشدگی اغلب به صورت صاف و صیقلی باقی می‌ماند. ابعاد قطعات سنگ بر مبنای فاصله جداشدگی‌ها قابل ارزیابی می‌باشد.
واژگون شدن سنگ (Rock Topple)
در این نوع از رانش زمین، قطعات سنگ به صورت ستونک‌هایی از توده اصلی جدا شده و سقوط می‌کنند. واژگون شدن سنگ در خلاف جهت شیب لایه‌بندی صورت می‌گیرد. این پدیده در دیواره‌های مرتفع سنگی رودخانه کن در شمال غرب تهران در حد فاصل کن به سولقان در ماسه سنگ‌های توفی به خوبی مشاهده می‌شود. ابعاد ستونک‌های سنگی با توجه به وضعیت شکستگی‌ها ارزیابی می‌شود.
لغزش سنگ (Rock slide)
در این نوع از رانش زمین، لغزش سنگ عمود بر امتداد سطوح لایه‌بندی و در جهت بزرگترین شیب لایه انجام می‌شود. سطح لغزش در این نوع گسیختگی صفحه‌ای است؛ ولی در سنگ‌های به شدت خردشده دایره‌ای می‌باشد. با توجه به فواصل شکستگی‌ها ابعاد قطعات سنگی لغزش یافته متفاوت خواهد بود. وقوع این پدیده در جاده خرم آباد به اندیمشک در شمال ملاوی در سنگ آهک‌های آسماری-شهبازان در سال ۱۳۷۴ موجب مسدود شدن جاده شد که خوشبختانه تلفات جانی نداشت.
لغزش خاک (Soil slump)
پدیده ی لغزش در توده‌های خاک همانند توده‌های سنگی با یک سطح گسیختگی همراه است که آن را سطح لغزش می‌گویند. در خاک‌ها اگر گسیختگی چرخشی یا دورانی باشد، سطح لغزش دایره‌ای شکل خواهد بود ولی اگر گسیختگی از نوع انتقالی باشد، سطح لغزش لغزش صفحه ای می‌باشد.
با توجه نوع دانه‌بندی خاک و چگونگی ارتباط خاک با سنگ کف و نیز با درنظر گرفتن وضعیت شکستگی‌های موجود در سنگ کف سه نوع لغزش ممکن است اتفاق بیفتد:
لغزش در خاک‌های ریزدانه: در این نوع از رانش، سطح لغزش از میان خاک‌های ریزدانه عبور می‌کند.
لغزش در خاک‌های درشت دانه: در این نوع رانش، سطح لغزش از میان خاک‌های درشت دانه عبور می‌کند.
لغزش در خاک و سنگ کف: در این نوع رانش، سطح لغزش از میان خاک و سنگ عبور می‌کند. در چنین شرایطی لغزش خاک و سنگ معمولاً با گسل خوردگی همراه است.
جریان خاک (Soil flow)
در صورتی که خاک‌های ریزدانه به خاطر جذب آب فراوان روان شده و تغییر مکان پیدا کنند، پدیده‌ی حاصل را خاکروانه یا جریان خاک می‌گویند. در این حالت سطح گسیختگی مانند آنچه که در لغزش‌های سنگی دیده می‌شود، وجود ندارد.
جریان گلی (Mud flow)
در شرایط خاصی که خاک ریزدانه حالت کلوئیدی می‌گیرد و به صورت گل در می‌آید پدیده حاصل را گلراوانه یا جریان گلی می‌گویند. در چنین حالتی جذب آب حدود ۱۰۰% می‌باشد. جریان یافتن خاک معمولاً در دامنه‌هایی با شیب تند و متشکل از خاک‌های ریزدانه رخ می‌دهد.
لغزش ترکیبی
این نوع رانش زمین حداقل ترکیبی از دو نوع زمین لغزش است. در این حالت، ممکن است در بالای رانش انجام شده لغزش خاک صورت گرفته باشد و در قسمت پایین خاکروانه یا گلرانه ایجاد شده باشد.
منبع: کتاب زمین شناسی مهندسی، تألیف دکتر محمدحسین قبادی
