واحدهای چینه شناسی

واحد چینه شناسی (به انگلیسی: stratigraphic unit) عبارت از لایه یا مجموعه‌ای از لایه‌ها و یا توده‌های سنگ رسوبی است. این واحدها بر اساس ویژگی‌های سنگ شناسی، فسیل شناسی، حوادث کوهزایی و ناپیوستگی‌ها، خصوصیات فیزیکی و شیمیایی، الکتریکی، مغناطیسی و لرزه‌ای انتخاب می‌شود. این واحدها در تقسیم‌بندی‌های زمان زمین شناسی تأثیر گذار هستند.

در مطالعات چینه شناسی، جهت تمایز و رده‌بندی چینه‌ها و تعیین زمان زمین شناسی و تاریخ عمر زمین از واحدهای مختلفی استفاده می‌شود. در زیر به شرح مختصر تعدادی از این واحدها می‌پردازیم:

واحدهای چینه شناسی سنگی

واحدهای چینه شناسی سنگی (lithostratigraphic units) عبارت است از لایه‌ها یا توده‌های سنگی، که قسمت اعظم آن را نوعی سنگ معین یا مجموعه‌ای از چند نوع سنگ با ویژگی‌های سنگ شناسی مشخص تشکیل می‌دهد. هدف از طبقه‌بندی چینه شناسی سنگی، مرتب کردن لایه‌ها و توده‌های سنگی به صورت واحدهای اسم دار در هر منطقه است.

این واحدها دارای ارزش محلی هستند و مورد استفاده آن‌ها در مواقعی است که تغییرات سنگ شناسی در زمان و مکان وجود داشته باشد. واحدهای چینه شناسی سنگی عبارتند از: طبقه، بخش، سازند و گروه. در ادامه به شرح مختصر هرکدام خواهیم پرداخت:

طبقه (Bed)

طبقه یا لایه، کوچکترین واحد چینه شناسی سنگی است.

بخش (Member)

بخش یا عضو، شامل اجتماعی از چند طبقه است. بخش همیشه قسمتی از سازند و معمولاً به صورت اسم‌دار است.

سازند (Formation)

سازند یا تشکیلات، اصلی‌ترین واحد چینه شناسی سنگی است که از نظر مرتبه بالاتر از بخش می‌باشد.

گروه (Group)

گروه از نظر مرتبه بالاترین واحد چینه شناسی سنگی است و برای دو یا بیش از دو سازند با ویژگی‌های سنگ شناسی مشترک به کار می‌رود.

نام واحدهای چینه شناسی ممکن است از اسم جغرافیایی یک ناحیه باشد؛ مانند سازند خوش ییلاق که نامش از روستای خوش ییلاق در البرز شرقی گرفته شده است. یا سازند جیرود که به اقتباس از دهکده جیرود در البرز مرکزی نامگذاری شده است. گاهی کانی‌ها و سنگ‌های شاخص سازند نیز در نامگذاری آن تأثیرگذار هستند؛ مثلاً سازند دولومیت سیبزار که عمدتاً از دولومیت تشکیل شده است.

واحدهای چینه شناسی زیستی

یک واحد چینه شناسی زیستی (biostratigraphic units)، عبارت است از ضخامتی از لایه‌های سنگ‌های رسوبی که براساس فسیل‌های موجود در آن‌ها و نیز مشخصات فسیل شناسی بارز از لایه‌های مجاور خود متمایز می‌شود.

اهمیت فسیل‌ها در واحدهای چینه شناسی زیستی در تعیین سن نسبی، پی بردن به وضعیت قرارگرفتن لایه‌ها (عادی یا برگشته بودن لایه‌ها) و تشخیص نوع محیط رسوبی است. یک واحد چینه شناسی زیستی ممکن است براساس تمامی فسیل‌های موجود در لایه، فقط یک نوع فسیل معین، طول زندگی یک تاکسون فسیل (taxon range zone)، چند تاکسون فسیل، فراوانی فسیل‌ها و مراحل توسعه و تکامل یک فسیل انتخاب می‌شود (تاکسون: واحد طبقه‌بندی گیاهی یا جانوری).

در ادامه به توضیح مختصر پیرامون انواع واحدهای چینه شناسی زیستی می‌پردازیم:

زون تجمعی یا سنوزون

به ضخامتی از لایه‌های رسوبی گفته می‌شود که براساس مجموعه فسیل‌های مختلف یا فسیل‌های معین که به طور طبیعی در تمام ضخامت لایه‌ها پراکنده‌اند، انتخاب می‌شود.

حدود زون تاکسون

ضخامتی از لایه‌های سنگ‌های رسوبی است که نمایانگر حدود زندگی تاکسون بخصوصی باشد.

حدود زون برخوردی

حدود زون برخوردی یا زون اشتراکی، ضخامتی از لایه‌های سنگ‌های رسوبی است که با انتخاب دو یا چند تاکسون در بین اجتماع فسیل‌ها مشخص می‌گردد.

فیلوزون

ضخامتی از لایه‌های سنگ‌های رسوبی که نمایانگر مراحل تکامل و توسعه فسیل معین است.

زون فراوانی

ضخامتی از لایه‌های سنگ‌های رسوبی که نمایانگر حداکثر توسعه یک جنس، گونه یا تاکسون‌های دیگر است.

زون بینابینی

زون بینابینی یا حد فاصل، ضخامتی از سنگ‌های رسوبی است که نمایانگر فاصله بین دو افق چینه‌ای مشخص است (به طور مثال دو افق ظهور).

واحدهای چینه‌شناسی سنگی و زیستی، انواع اصلی واحدهای چینه شناسی هستند و بر مبنای ویژگی‌های سنگ شناسی و زیستی تعیین می‌شوند. در این میان، واحدهای زیستی نشانگر بهتری برای محیط رسوبی و شاخص مناسبی برای تعیین سن نسبی می‌باشند.

واحدهای چینه شناسی زمانی و واحدهای زمانی زمین شناختی

واحدهای زمانی زمین شناختی (chronological units) براساس بررسی فسیل‌ها، تعداد و تنوع جانوران، انقراض آن‌ها در مدت زمان زمین شناختی کوتاه، حوادث کوهزایی و ناپیوستگی‌ها انتخاب شده و همتراز واحدهای چینه شناسی زمانی (time stratigraphical units) می‌باشند. واحدهای چینه شناسی زمانی شامل ضخامتی از لایه‌های رسوبی است که در فاصله زمان زمین شناختی معینی تشکیل شده است.

کرونوزون (Chronozone)

پایین‌ترین مرتبه از تقسیمات در سلسله مراتب رده‌بندی چینه شناسی زمانی کرونوزون یا گاه‎بازه است. کرونوزون به ضخامتی از لایه‌های سنگهای رسوبی که طی بازه زمانی کرون یا گاه (chron) تشکیل شده‌اند گفته می‌شود.

اشکوب (Stage)

اشکوب یکی از واحدهای چینه‌شناسی زمانی می‌باشد و در واقع ضخامتی از لایه‌های سنگ‌های رسوبی است که در بازه زمانی یک عصر (age) تشکیل شده است. نام اشکوب‌ها بیشتر از نام جغرافیایی محلی که نزدیک به محل مورد مطالعه آنهاست انتخاب می‌شود. به عنوان مثال اشکوب جلفین که برای نخستین بار در منطقۀ جلفا در جمهوری آذربایجان مطالعه شد.

سری (Series)

سری یا ردیف به ضخامتی از لایه‌های سنگ‌های رسوبی گفته می‌شود که در فاصله زمانی زمین شناسی دور (epoch) تشکیل شده باشد. معمولاً دورها را به صورت زیرین، میانی و بالایی نامگذاری می‌کنند؛ مانند دوره کرتاسه که به دو دور زیرین و بالایی تقسیم می‌شود و یا دوره ژوراسیک که شامل دورهای زیرین، میانی و بالایی است.

سیستم (System)

سیستم یا سامانه در سلسله مراتب بالاتر از سری و کوتاه‌تر از اراتم است. سیستم به ضخامتی از لایه‌های سنگ‌های رسوبی گفته می‌شود که در بازه زمانی زمین شناختی دوره (period) تشکیل شده باشد. نام هر دوره یا سیستم از نام یک منطقه مشخص و یا سری رسوباتی خاص گرفته شده است. برای مثال نام دوره دونین از ناحیه Devon در جنوب غرب انگلستان گرفته شده است. همچنین نام دوره کربنیفر به خاطر گسترش رسوبات زغالدار در اروپای شمالی در این زمان است.

اراتم (Erathem)

اراتم یا چینه‌دوران نیز شامل ضخامتی از لایه‌های سنگ‌های رسوبی است که در بازه زمانی زمین شناختی دوران (Era) تشکیل شده است. اراتم‌ها براساس تغییرات بارز در تاریخ زندگی موجودات و نشانه‌های بارز زمین‌شناسی مثل ناپیوستگی‌ها و فازهای کوهزایی انتخاب شده‌اند. به عنوان مثال دوران پالئوزوئیک با انقراض تریلوبیت‌ها، مرجان‌های روگوزا و تابولاتا، فرامینیفرهای فوزولین و همچنین پایان کوهزایی هرسینین معین می‌گردد.

نابودی دایناسورها و آمونیت‌ها نیز نشانه پایان دوران مزوزوئیک است. یک دوران شامل چند دوره می‌شود؛ برای مثال دوران مزوزوئیک شامل دوره‌های تریاس، ژوراسیک و کرتاسه است.

ائونوتم (Eonothem)

ائونوتم یا چینه ابردوران، واحد چینه‌شناسی بزرگتر از اراتم است. ائونوتم به ضخامتی از لایه‌های سنگ‌های رسوبی گفته می‌شود که در فاصله زمان زمین شناختی ائون یا ابردوران (Eon) تشکیل شده باشد. برای مثال تاریخ زمین شامل دو ائون پرکامبرین و فانروزوئیک است.

همانطور که گفته شد، زمین شناسان تاریخ زمین را به ائون پرکامبرین و فانروزوئیک تقسیم‌بندی کرده‌اند. این ائون‌ها نیز به نوبه‌ی خود به دوران‌ها، دوره‌ها، دورها و اشکوب‌هایی تفکیک شده‌اند.

منابع:

• کتاب زمین شناسی تاریخی – تألیف دکتر محمدرضا کبریایی‌زاده
  
• Wikipedia
• Geology.com
• آئرولیت – دنیای علوم زمین