شبکه‌های ملی و بین المللی ژئوپارک‌ها، درک و فهم بهتری از اهمیت کاربرد دائمی و بدون تخریب منابع را ترویج می‌دهند. نگرش فلسفی مشترک در این اقدامات جدید این است که ژئوپارک‌ها در ایجاد آگاهی دربارۀ حفظ میراث زمین شناختی فرهنگی و طبیعی کره زمین نقش مهمی دارند. محدودۀ مناسب برای ایجاد ژئوپارک‌ها به محدوده‌ای گفته می‌شود که پدیده‌های زمین‌شناسی بی‌همتا و تاریخچۀ تکامل زمین شناسی مشخص داشته باشند و از نظر علمی و زیبایی شناختی و وجود سایر آثار طبیعی، باستان شناسی، تاریخی، و فرهنگی جایگاه مهم، ویژه، و فراوانی زیادی دارند. این محدوده ممکن است از میان مناطق حفاظت شدۀ سازمان محیط زیست کشورها و نیز محدودۀ جدید منتخب با برنامۀ حفاظتی مدوّن در کشورها باشد.
چه منطقه‌ای از قبل حفاظت شده باشد و چه برای منطقه‌ای به طور مستقل برنامه‌های حفاظتی جدیدی در نظر گرفته شود، اقدامات قانونی حفاظت یکی از ارکان اصلی تأسیس ژئوپارک هاست. با در نظر گرفتن این امر به تعریف ژئوپارک می‌پردازیم.
تعریف ژئوپارک
تعاریف زیادی از ژئوپارک شده است. تعریفی از نکوئی صدری دربردارندۀ تمامی تعاریف قبلی است:
ژئوپارک (پارک زمین‌شناسی یا زمین گردشگاه) محدوده‌ای تحت حفاظت است که علاوه بر غنای ژئوسایت‌ها، شامل مکان‌های دارای آثار تاریخی، فرهنگی، و تنوع طبیعت زنده (اکوسایت ها) باشد و با مدیریت کارآمد و آموزش مناسب افراد محلی، با جذب گردشگر با محوریت آموزش تفریحی- تفرجی مفاهیم زمین شناسی و محیط زیست به عموم مردم بتواند با تفسیر مؤثر تمامی جاذب هها به پرکردن اوقات فراغت گردشگران بپردازد، به طوری که این اقدامات بتواند به بهبود پایدار وضعیت اقتصادی- اجتماعی ساکنان محلی و در نهایت ملی منجر شود.
گسترش ژئوپارک‌ها و ژئوتوریسم
نزدیک به دو دهه است که ژئوپارک‌ها در جهان متداول شده‌اند. برای مثال، در کشور آلمان از اوایل دهۀ ۱۹۹۰ ژئوپارک‌ها رواج یافتند. در سال ۱۹۹۷ شبکۀ تاریخ زمین در کنفرانسی راجع به توریسم پایدار در دانشکده جغرافیای کاربردی دانشگاه توبینگن در اشتوتگارت آلمان، نظریه توسعۀ گردشگری پایدار را بر اساس منابع زمین شناختی منحصر به فرد جنوب غربی آلمان مطرح ساخت. شبکۀ تاریخ زمین با همراهی سایر تشکل‌ها به گسترش این شبکۀ تازه شکل یافته پرداخت و برنامه‌ای گردشگری با عنوان «سفر یک میلیارد ساله در تاریخ زمین» را برای توسعۀ ژئوتوریسم پایدار تدارک دید.
در اقدامی دیگر در همین کشور، نخستین بار در سال ۱۹۹۹ موضوع «پارک زمین شناسی سووابین آلپ» در صفحۀ عنوان بروشور گردشگری چاپ شد و با عرضۀ آن در همایشی در ویسبادن آلمان به برنامۀ ژئوپارک‌های یونسکو پیشنهاد شد. امروزه، این محل یکی از ژئوپارک‌های ملی کشور آلمان به شمار می‌رود. فرایند برپایی این ژئوپارک در ابتدا با طرح شبکۀ تاریخ زمین آغاز شد.
به طور کلی، مفهوم ژئوپارک بر پایه عرضۀ اطلاعات/ آموزش، توریسم و علوم زمین بنا نهاده شده است و با ایجاد پیوند میان علوم زمین، توریسم/ اقتصاد، سیاست و جامعه عملی می‌شود. بنابراین، ساکنان محلی و گردشگران در برنامه ریزی های آتی و توسعه ناحیۀ خود سهیم می‌شوند. ابتکار ژئوپارک مورد پذیرش عموم مردم قرار گرفت و موضوعات جالب و بی‌شماری از علوم زمین را مطرح ساخت و در این زمینه حسی را ایجاد کرد که نیازمند اطلاع رسانی و برخورد مناسب آموزشی است. به منظور دستیابی به این هدف، تأکید اساسی بر جنبۀ زیبایی و شگفتی محیط زمین شناسی یک چشم انداز است و به نوبه خود به افزایش روزافزون ارزش میراث زمین شناسی مکان مورد نظر می‌انجامد.
لازم به توضیح است که واژه‌ی «چشم‌انداز» اصطلاحی جغرافیایی است و در مفاهیم علم کاربردی جغرافیا یا به عبارتی دیگر برنامه‌ریزی محیطی معنای وسیعی دارد و معادل اصطلاح انگلیسی landscape و آلمانی lands-chaff است به معنای قسمتی از سطح زمین با خصوصیات خاصی از لحاظ طبیعی و انسانی می‌باشد. منظور از آن تنها منظر طبیعی نیست، بلکه بر خصوصیات انسانی (به خصوص فرهنگی) در کنار طبیعت تأکید دارد. اما بخش اصلی آن، زمین و شکل‌های موجود در محیط زمین شناسی و ژئومورفولوژیایی یک چشم انداز است.
اهداف اصلی ژئوپارک و زمین گردشگری
طبق پیش‌بینی داولینگ و نیوسام، ژئوپارک‌ها از طریق مقبولیت و با افزایش بیش‌تر آگاهی کشورها و حمایت بین المللی یونسکو به معیاری برای سنجش پذیرش ژئوتوریسم در دولت‌ها، مناطق، جوامع، و گردشگران بدل خواهند شد. فور و مگرلی، اظهار می‌دارند شعار «حفاظت از طریق کاربرد و آموزش» به دستیابی به طیف گسترده‌ای از نتایج زیر منجر می‌شود:
- بالابردن رضایت گردشگران از طریق تجربۀ طبیعت با کسب اطلاعات در مورد موضوعات زمین شناختی و نیز تفسیر میراث طبیعی بی‌جان
- حفاظت از طبیعت و میراث طبیعی از طریق سامانۀ مدیریتی پایدار
- منافع اجتماعی-اقتصادی برای مردم منطقه، با تبدیل منابع زمین شناختی به کالاهای ژئوتوریسمی.
بر اساس مفهوم ژئوپارک، اهداف اصلی تأسیس و پرداختن به آن را می‌توان با موارد زیر برشمرد:
- حفظ میراث زمین شناسی
- انتقال مفاهیم ارزش منطقه‌ای به عموم مردم از راه گردشگری
- برقراری آیندۀ پایدار اقتصادی
- ایجاد هویت زمین شناسی ناحیه‌ای
- افزایش درک در مورد ارزش فرایندها و موضوعات زمین‌شناختی
- همکاری فعال با دانشگاه‌ها و سایر مؤسسات اروپایی و بین‌المللی
در اروپا حرکت ملی ژئوپارک‌ها با ابتکار ژئوپارک‌های بین المللی یعنی شبکۀ جهانی ژئوپارک‌های یونسکو در ارتباط است. ایجاد شبکۀ اروپایی در سال ۲۰۰۱ پایه‌گذاری شد. این شبکه در ابتدا بر چهار ژئوپارک در فرانسه، آلمان، یونان، و اسپانیا تکیه داشت. برنامه‌ی شبکۀ جهانی ژئوپارک‌های یونسکو برنامه‌ای است که در صدد ترویج شبکۀ جهانی ژئوپارک‌ها و نیز شبکۀ ژئوپارک‌های اروپایی است.
ژئوپارک در ایران
در ایران، ژئوپارک قشم اولین ژئوپارک خاورمیانه است که در سال ۱۳۸۵ به عضویت شبکۀ جهانی ژئوپارک‌ها درآمد و در اسفند ۱۳۸۸ با تأیید مجدد یونسکو در این شبکه باقی ماند.
ژئوپارک های به ثبت رسیده در جهان به طور دوره‌ای هر چهار سال یک بار توسط یونسکو ارزشیابی مجدد می شوند. در طی این برنامه ژئوپارک‌هایی که از نظر توسعه، مدیریت بهره‌برداری، حفاظت، و دیگر پارامترهای مورد نظر یونسکو دچار ضعف شوند و پیشرفتی نداشته باشند، ابتدا کارت زرد دریافت می کنند و دو سال مهلت اصلاح شرایط به آن‌ها داده می شود. پس از دو سال یا موفق به دریافت کارت سبز و تأیید برای چهار سال آینده می شوند یا در صورت عدم پیشرفت در مهلت زمانی، کارت قرمز دریافت می‌کنند و از فهرست یونسکو حذف می شوند. بنابراین، ثبت ژئوپارک‌ها و حفظ ژئوپارک در فهرست یونسکو کاری دشوار و طولانی و مدیریتی قدرتمند نیاز دارد. اما یک ژئوپارک در صورت موفقیت، می‌تواند باعث فقرزدایی منطقه‌ای، حفظ طبیعت، و ارتقای فرهنگی و علمی افراد محلی و گردشگران شود.
