نقشه برداری به علم اندازه‌گیری دقیق و تعیین موقعیت نسبی عوارض روی سطح زمین اطلاق می‌شود. عوارض می‌توانند بصورت طبیعی و یا مصنوعی باشند؛ این اندازه‌گیری‌ها به وسیله‌ی شخص عامل یا اپراتور (به طور کلی نقشه بردار) انجام می‌گیرند. اهداف و مقاصدی که از این اندازه‌گیری‌ها دنبال می‌شود، معمولاً جهت تهیه نقشه‌های موردی و یا کاربردی با مقیاس‌های مختلف، یا جهت پیاده کردن عوارض با مختصات تعیین شده‌ی قبلی بر روی سطح زمین بوده که برای اجرای هرگونه پروژه‌ی عمرانی مفید و لازم خواهد بود.
در ادامه برای شناخت بهتر و اهمیت موضوع نقشه و نقشه برداری به تعریف مهمترین انواع نقشه‌برداری و کاربردهای آن در طرح‌های مختلف می‌پردازیم.
۱- نقشه برداری شهری – طرح‌های تفصلی شهرها
برای تهیه و اجرای طرح‌های جامع و تفصیلی و هادی شهرها که امروزه نقش عمده و اساسی را در روند توسعه و عمران شهری دارند، در ابتدا لازم است کارشناسان و محققان، محققان، مطالعات جغرافیایی، آماری و توصیفی دقیق، منطقه را توأماً مورد مطالعه قرار دهند تا این که مهندسین مشاور و طراحان شهری بتوانند نسبت به تهیه و اجرای طرح اقدام کنند، برای کسب این نتیجه نیاز به نقشه و فعالیت‌های نقشه برداری خواهد بود.
بیشتر بخوانید:
- ابوریحان بیرونی، بزرگترین زمین شناس ایرانی
- انتخاب دوربین عکاسی مناسب برای زمین شناسی
- استفاده از GPS برای اندازه‌گیری زلزله
لذا برای دستیابی به این مهم، لازم است که نقشه‌های شهری و نقشه‌های مناطق مورد نیاز طراحان با مقیاس مناسب طرح، توسعه نقشه برداران تهیه و در اختیار آنان گذارده شود. بنابراین نیاز به توسعه و عمران امروزی در گرو تهیه‌ی نقشه و فعالیت‌های نقشه برداری است.
۲- نقشه برداری زمین شناختی یا توپوگرافی
موضوع ژئومورفولوژی در واقع دانش شناخت پیکر زمین، مطالعه و پژوهش در مورد عارضه‌های جغرافیایی و طبیعی است که بر سیر تغییر و تحول ناشی از تغییرپذیری مداوم ساختارهای متفاوت زمین و تأثیرات ناهمواری‌های سطح زمین تأکید و بحث می‌کند. بنابراین برای مطالعات بنیادی و کاربردی نیازمند به تهیه‌ی نقشه های موضوعی از پیکر زمین به نام نقشه‌های ژئومورفولوژی می‌باشیم.
تهیه این نقشه‌ها امروزه کاربرد وسیعی در حوزه مدیریت بحران و عمران محیط داشته، که توسط نقشه برداران و کارتوگراف‌ها تهیه و در اختیار ژئومورفولوگ‌ها برای مقاصد و مطالعات پژوهشی قرار داده می‌شود.
۳- نقشه برداری معدنی – طرح‌های اکتشافی
مطالعات زمین شناسی در مرحله‌ی اکتشاف معادن، بررسی دقیق وضعیت زمین شناسی منطقه است. برای بررسی دقیق و شناختن منطقه‌ی عملیات، ابتدا نقشه‌ی زمین شناسی محل را تهیه می‌نمایند؛ معمولاً مقیاس این نقشه‌ها بسته به مشخصات منطقه متفاوت بوده و از مقیاس ۱/۲۵۰۰۰۰ تا ۱/۵۰۰۰۰ به صورت توپوگرافی تهیه می‌شوند. در مرحله‌ی بعدی، مناطقی که از نظر وجود ماده‌ی معدنی جلب توجه می‌کنند مورد بررسی دقیق‌تر قرار گرفته و نقشه‌های توپوگرافی با مقیاس بزرگتر از ۱/۵۰۰۰ تا ۱/۵۰۰ توسط عاملان نقشه بردار به روش‌های مختلف از جمله تخته و سه پایه تهیه می‌شود و در اختیار زمین شناسان یا متخصصان فن قرار می‌گیرد.
۴- نقشه برداری آبی (هیدروگرافی)
بخش اعظمی از بهره برداری آبی استفاده از منابع عمیق دریاها، تعیین مسیر عبور کشتی‌های تجاری، نفت کش‌های بزرگ و غول پیکر، ناوگان‌های جنگی و زیردریایی‌ها، محل عبور لوله‌های نفت و گاز در اعماق دریاها، ایجاد اسکله‌های جدید و مکانیزه، احیای بنادر و تأسیسات ساحلی متعلق به آنها و همچنین بهره‌برداری صحیح و بهینه از دریاچه‌ها و سدها برای مقاصد و اهداف مختلف می‌باشد، که همگی نیازمند به نقشه‌های آب نگاری یا هیدروگرافی (تعیین ساختار زمین در زیر آبها) بوده و توسط متخصصان نقشه بردار با استفاده از وسایل خاص نقشه برداری آبی تهیه می‌گردند. این نوع نقشه‌ها را چارت‌های دریایی نیز می‌گویند.
۵- نقشه برداری ثبتی (کاداستر)
در سرزمین‌های مصر باستان حدود ۵۰۰۰ سال پیش، مالکیت و تعیین حدود اراضی و املاک برای دسترسی انسان به منابع مواد خام و ثروت‌های سرشار زمین مطرح بوده است. لذا برای تعیین حدود مالکیت در آن زمان از ابزار و آلات زمان خود استفاده می‌شد و شاخص‌های مخصوصی برای نشانه‌گذاری ها و تعیین حدود به کار می‌رفت.
امروزه در نقشه برداری و تهیه‌ی نقشه‌های ثبتی و کاداستر اهدافی از قبیل تعیین حدود اراضی، تقسیم اراضی، محاسبه و تعیین مساحت پلاک‌ها، وصول مالیات‌های سالیانه و عوارض شهرداری‌ها، تعیین حدود شهرداری‌ها و سایر اماکن دنبال می‌شود.
این نوع نقشه برداری بیشتر وضعیت و موقعیت مسطحاتی عوارض زمین را مورد توجه قرار می‌دهد. نقشه‌ی شهرهای ایران با مقیاس بزرگ ۱/۵۰۰ و در حومه شهرها با مقیاس ۱/۱۰۰۰ تهیه می‌شود. روش تهیه‌ی آنها با در نظر گرفتن سرعت، اقتصاد و داشتن دقت کافی از طریق فتوگرامتری است و نقشه برداری در نواحی که در پناه درختان و یا به دلیلی در عکس دیده نمی‌شوند، باید با عملیات زمینی انجام گیرد.
۶- نقشه برداری مسیر – طرح‌های ارتباطی
تهیه و اجرای طرح‌های راه سازی و راه آهن و توسعه شبکه ارتباطی و مواصلاتی، ایجاد و احداث بسترهای آسفالتی و ریلی نقش عمده‌ای در امور اقتصادی و بازرگانی و همچنین حمل و نقل کالاهای هر کشور را خواهند داشت؛ لذا امکان دسترسی به این امر مهم بدون تهیه‌ی نقشه و فعالیت‌های نقشه برداری مسیر عملاً غیر ممکن خواهد بود.
برای احداث راه ابتدا مطالعات اولیه‌ی جغرافیایی روی نقشه‌های مبنا صورت می‌گیرد و پس از مشخص کردن بهترین مسیر توسط طراحان راه و نقشه برداران، نسبت به تهیه‌ی نقشه‌های اجرایی با مقیاس بزرگ اقدام می‌نمایند. نقشه برداران در اجرای طرح راه از ابتدای عملیات راه سازی تا خاتمه‌ی کار، طرح‌های راه سازی را کنترل می‌کنند.
۷- نقشه برداری بناهای تاریخی – طرح‌های احیا و مرمت ابنیه‌ی باستانی
احیا و مرمت آثار باستانی و حفظ و نگهداری این آثار در صنعت توریسم کشور نقش ارزنده‌ای خواهد داشت. بنابراین تهیه‌ی نقشه‌های مربوط به فرهنگ قدیمی اهمیت خاصی پیدا نموده است. امروزه از نقشه برداری زمینی و عملیات فتوگرامتری زمینی برای این نوع طرح‌ها استفاده می‌شود.
۸- نقشه برداری نظامی
از این نوع نقشه برداری برای تهیه‌ی نقشه‌های بزرگ مقیاس نظامی و تعیین نقاط مهم استراتژیکی در منطقه، برای اهداف نظامی و آرایش و استقرار نیروهای رزمنده و مواضع تعرضی و دفاعی استفاده می‌شود.
۹- نقشه برداری هوایی – فتوگرامتری
امروزه برای نقشه برداری از مناطق وسیع و یا نقشه برداری از مسیر راه‌ها با توجه به صرفه جویی هزینه‌ها و تسریع در انجام کار از روش عکسبرداری هوایی و یا فتوگرامتری استفاده می‌کنند.
برای استفاده از روش فتوگرامتری از یک منطقه در یک امتداد معینی به نام مسیر رفت، هواپیمای عکسبرداری در یک ارتفاع و سرعت ثابت روی منطقه به پرواز درآمده و به طور پی در پی در فاصله زمان‌های معلوم به صورت عمودی عکسبرداری می‌کند.
عکس‌های هوایی که پیاپی گرفته می‌شوند دارای پوشش طولی حدود ۶۰ درصد خواهند بود. پس از خاتمه عکسبرداری در مسیر رفت، هواپیما در مسیر برگشت مجدداً به همان شیوه و با همان پوشش طولی ۶۰ درصد و پوشش عرضی حدود ۳۰ درصد عملیات عکسبرداری را در ردیف بعدی ادامه می‌دهد و بدین ترتیب تمامی منطقه عکسبرداری خواهد شد.
هر دو عکس متوالی که از منطقه گرفته می‌شود، یک زوج عکس بوده و برای آنکه عکس‌های هوایی قابل تبدیل به نقشه گردند، لازم است روی هر دو عکس متوالی نقاط نشانه و یا کنترل زمینی که مختصات آنها قبلاً توسط نقشه برداری به دست آمده، وجود داشته باشد؛ یا میتوان نقاط مشخصی از بین عوارض و نشانه‌های طبیعی منعکس شده در عکس‌ها را به عنوان نقاط کنترل زمینی انتخاب کرد. با استفاده از نقاط کنترل زمینی عکس‌های گرفته شده، پس از یکسری عملیات مقدماتی که در لابراتوار فتوگرامتری انجام می‌شود، توسط دستگاهی به نام دستگاه تبدیل، به نقشه توپوگرافی که پستی و بلندی منطقه را به صورت خطوط منحنی میزان نمایش می‌دهند تبدیل می‌گردند.
منبع: کتاب نقشه‌برداری کاربردی نوشته‌ی احمد محبوب‌فر
